12.3.5 Da / Grammatikk

Preposisjonen da knytter et mengdeuttrykk til substantivdelen av setningen, som viser noe med «substans» (noe ikketilknyttet og ikkedefinert):

mengde		«substans»
`unu` `kilogramo`	`da`	`pano`
`litro`	`da`	`lakto`
`skatolo`	`da`	`rizo`
`amason`	`da`	`komencantoj`
`du` `milionoj`	`da`	`rubloj`
`iom`	`da`	`valizoj`
`tiom`	`da`	`feliĉo`
`multe`	`da`	`problemoj`

Mengdeuttrykket viser hvor mye det er. Det er en substantiv-del, mengdeadverb eller et mengdeadverbaktig småord.

«Substans»-uttrykket viser hva mengden består av.

En la botelo estas litro da lakto. - I flasken er det en liter med vann.
Ŝi aĉetis faskon da ligno. - Hun kjøpte en favn tre.
Tiu ĉi rivero havas ducent kilometrojn da longo. - Denne elven er to hundre kilometer lang.
Mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo. - Jeg tar aldri med meg mye bagasje.
En la urbo troviĝas multe da aŭtoj. - I byen finnes mange biler.
La riĉulo havas multe da mono. - Rikingen har mange penger.
Li havas pli da mono, ol li povas kalkuli. - Han har mer penger enn han kan telle.

Tallord — unu (en), du (to), tri (tre), kvar (fire), kvin (fem), ses (seks), sep (sju), ok (åtte), naŭ (ni), dek (ti), cent (hundre), mil (tusen) — trenger ikke da. Man bruker dem som forklarende tillegsord til substantivet.

Tie loĝas du Esperantistoj. - Der bor to esperantister.
Mi havas cent pomojn. - Jeg har hundre epler.
Tiu ĉi vilaĝo havas du mil loĝantojn. - Denne landsbyen har to tusen innbyggere.

1}Tallord-substantiv som miliono (million), miliardo (milliard), deko (titalls) kaj cento (hundretalls) trenger likevel da:

Tiu ĉi urbo havas milionon da loĝantoj. - Denne byen har millioner av innbyggere.
En la kesto estas cento da pomoj. - I kisten er det et hundretalls epler.

Vanligvis står da-uttrykket like etter sitt mengdeuttrykk, men noen ganger kan da-uttrykket stå alene. Da står mengdeuttrykket vanligvis i en annen del av setningen (uvanlig ordstilling). Noen ganger er likevel mengdeordet underforstått:

Da ŝafoj kaj bovoj li havis multe. = Li havis multe da ŝafoj kaj bovoj. - Av sauer og okser hadde han mange.
Da pulvo ni havas kiom vi volas. = Ni havas tiom da pulvo, kiom vi volas. - Av støv har vi så mye du vil.

Ikke bruk N-endelse etter da

Etter preposisjonen da skal man aldri bruke N-endelse. Substantivisk da - uttrykket er aldri selv objekt. Mengdeuttrykket foran da kan likevel være objekt: Li portas multon da valizoj .

Men mengdeutrykket er ofte et mengdeadverb eller adverbialt småord for mengde, som ikke kan få objekt N- endelse, selv om det fungerer som objekt.

La riĉulo havas multe da mono. = La riĉulo havas multon da mono. - Den rike har mye penger.

Absolutt ikke:La riĉulo havas multe da monon.
Kiom da pano vi volas? = Kiel grandan kvanton da pano vi volas? - Hvor mange brød vil du ha ? = Hvilken stor mengde med brød vil du ha ?

Absolutt ikke: Kiom da panon vi volas?

Når skal man ikke bruke da?

Når det ikke handler om kvantum, mål eller antall, men f. eks. om type skal man ikke bruke da, men vanligvis de:

Ni manĝis specon de fiŝo. - Vi spiste en slags fisk

Ordet speco kan aldri uttrykke mengde, mål eller antall. Så aldri si speco da....
Ĉe ni estas manko de akvo. - Hos oss er det mangel på vann.

Ordet manko uttrykker aldri mengde, mål eller antall.
Pro perdo de kuraĝo ili ne venis. - På grunn av mangel på mot, kom han ikke.

Ordet perdo uttrykker aldri mengde, mål eller antall.

Bruk aldri da om adjektiver, ikke engang når det uttrykker kvantum, mål eller antall:

Ni renkontis multajn homojn. (= Ni renkontis multe/multon da homoj.) - Vi møtte mange mennesker.

Mendgeadjektiv, multa(j), kelka(j), pluraj o.a. knyttes direkte til det målte substantivet som beskrivelse uten da.
La botelo estas plena de/je akvo. - Flasken er full av vann.

Adjektivet plena uttrykker ikke i noen tilfeller mengde, men tilstand, Heller ikke adverbet plene uttrykker mengde: Tie estas plene de/je homoj. Si aldri plena da... eller plene da....
Tie ni trovis ĉambron plenan de/je rubaĵoj. - Der fant vi et rom fullt av avfall.

Setningsdel med bestemmelsen - la , tiu , cxiu , eiendomspronomen...er bestemt, da begrenset og individuell (ikke-substantivisk). Følgelig ikke bruk da foran en slik setningsdel, men de eller el istedet:

Ni manĝis iom de/el la pano. - Vi spiste noe av brødet.
Ili aĉetis kelkajn botelojn de/el tiuj vinoj. - De kjøpte noen flasker av de vinene.

Personlig pronomen viser vanligvis en eller flere bestemte individer. Derfor ikke bruk da foran ett personlig pronomen, men i stedet de eller el :

Ni manĝis iom de/el ĝi (= el la pano). - Vi spiste noe av det( = av brødet ).
Ili aĉetis kelkajn botelojn de/el ili (= de/el tiuj vinoj). - De kjøpte noen flasker av de ( = av de vinene).

Hvis mengden eller antall allerede er vist ved tall eller et adjektiv, skal man ikke bruke da , men de eller el :

Ŝi pagis kotizon de cent eŭroj. - Hun betalte hundre euro i kontingent.

Ordet kotizo uttrykker i hvert fall ikke mengde. Men er mulig å si ŝi pagis cent eŭrojn da kotizo.
Ni gustumis tre multe de unu vino. - Vi smakte veldig mye på en vin.
Ili manĝis ĉiom de/el tuta bovo. - De spiste alt av en hel okse.
Li trinkis iom de/el kelkaj bieroj. - Han drakk noe av noen ølsorter.

Hvis et substantiv i entall allerede selv uttrykker en klar begrenset mengde, skal man ikke bruke {1 }da :

Unu tago estas tricent-sesdek-kvinono aŭ tricent-sesdek-sesono de jaro. - En dag er trehundre og sekstifemdeler eller trehundre og sekstiseksdeler av et år.

Jaro viser ved seg selv klart begrenset tid.
Ili fortranĉis duonon de centimetro. - De skar vekk halvdelen av en centimeter.

Noen ord uttrykker enkelte ganger mengde, andre ganger noe annet. Den ønskete betydning bestemmer om man skal bruke da eller en annen preposisjon.

Glaso de vino estas glaso, en kiu antaŭe sin trovis vino, aŭ kiun oni uzas por vino; glaso da vino estas glaso plena je vino. - Et vinglass er et glass som det tidligere var vin i, eller som en bruker til vin; et glass med vin er et glass fullt av vin.

Glaso viser noen ganger et individ, noen ganger mengde.
Ili konstruis grandan reton da/de komputiloj. - De bygget et stort nett av datamaskiner.

Hvis uttrykket grandan reton viser hvor mange datamaskiner det var, da skal man si da komputiloj . Men hvis grandan reton viser hvorledes datamaskinene forholder seg til hverandre (i formen av et stort nett), da skal man side komputiloj .

Bruken av da avhenger av det hva taleren vil si. For å hjelpe seg kan man forestille seg et spørsmål som setningen burde gi svar på :

Kiom da soldatoj estis? — Estis grupo da soldatoj! - Hvor mange soldater var det ? - Det var en gruppe med soldater !
Kia grupo ĝi estas? — Ĝi estas grupo de soldatoj! - Hva slags gruppe er det ? - Det er en gruppe av soldater.

Kiom da rozoj vi volas? — Mi volas bukedon da rozoj! - Hvor mange roser vil du ha ? - Jeg vil ha en bukett med roser !
Kian bukedon vi volas? — Mi volas bukedon de rozoj! - Hva slags bukett vil du ha ? - Jeg vil ha en bukett av roser.

Det er ofte nødvendig å være oppmerksom på om det siste ordet er viktigere (→ da), enn ordet foran (→ de). En gruppe av soldater er i første rekke soldater (i gruppemengde). En gruppe med soldater er i første rekke grupo (som består av soldater). En bukett roser (eller en bukett av roser er en bukett som består av roser). en rosebukett (eller bukett av roser er en bukett (som består av roser).

Bruken av preposisjonen da har utviklet seg og endret seg litt i løpet av esperantos historie. Derfor kan man i eldre tekster finne da som burde vært de eller el etter dagens forklaringer.

«Da-isme»

I muntlig esperanto har feil bruk av da bredt om seg, noe man kan kalle «da-isme». I den bruken blir ikke da fulgt av et utsagn som den kan markere rolle til. Da sluttet å være preposisjon. I dette tilfellet viser da kun at det utsagnet foran er relatert til mengde:

Mi havas multe da.
Kiom da vi volas? Da her relaterer ikke til det følgende vi.
Ili kunportis tiom da, ke ĉiu povis ricevi iom da.

Mange lærebøker har skyld i dette at de instruerer da som om det i hovedsak tilhører ordet foran. Men da tilhører i første rekke til det ordet som kommer etter.

Noen påstår at det handler om noe vanlig underforstått:

Mi havas multe da mono. → Mi havas multe da. - Jeg har mye penger.
Kiom da viando vi volas? → Kiom da vi volas? - Hvor mye kjøtt vil du ha?

I en slik underforståelse fjerner man likevel vanligvis også preposisjonen: Li estas instruisto de lingvoj. → Li estas instruisto. Ikke: Li estas instruisto de. Således, dersom man ønsker å fjerne ordet etter da, da må man også ta bort da.

Man sier ganske enkelt: Mi havas multe. (jeg har mye) Kiom vi volas? (hvor mye vil du ha?) Ili kunportis tiom, ke ĉiu povis ricevi iom. (De hadde med så mye at alle kunne få litt.) Ord som multe, tiom og iom er mengdevisende i seg selv. De behøver på ingen måte da for å kunne uttrykke mengdebetydning. Kun dersom man vil vise hva en mengde består av, bruker man da, men da nettopp etterfulgt av et substantiv.