La prepozicio da ligas kvantan esprimon al substantiva frazparto, kiu montras ion "substancecan" (ion nelimigitan kaj nedifinitan):
| số lượng | "chất" | |
|---|---|---|
| unu kilogramo | da | pano |
| litro | da | lakto |
| skatolo | da | rizo |
| amason | da | komencantoj |
| du milionoj | da | rubloj |
| iom | da | valizoj |
| tiom | da | feliĉo |
| multe | da | problemoj |
La kvanta esprimo montras, kiom estas. Ĝi estas substantiva frazparto, kvanta adverbo aŭ kvanta adverbeca vorteto.
La "substanceca" esprimo montras, el kio konsistas la kvanto:
- En la botelo estas litro da lakto. - Trong chai có một lít sữa.
- Ŝi aĉetis faskon da ligno. - Cô ấy đã mua một bó gỗ.
- Tiu ĉi rivero havas ducent kilometrojn da longo. - Sông này dài hai trăm ki-lô-mét.
- Mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo. - Tôi không bao giờ mang theo nhiều hành lí.
- En la urbo troviĝas multe da aŭtoj. - Trong thành phố có nhiều ô tô.
- La riĉulo havas multe da mono. - Người giàu có nhiều tiền.
- Li havas pli da mono, ol li povas kalkuli. - Anh ta có nhiều tiền hơn là anh ta có thể đếm được.
Số từ — unu, du, tri, kvar, kvin, ses, sep, ok, naŭ, dek, cent, mil — không cần có da. Ta dùng chúng như phụ ngữ của danh từ.
- Tie loĝas du Esperantistoj. - Ở đó có hai nhà quốc tế ngữ sinh sống.
- Mi havas cent pomojn. - Tôi có một trăm quả táo.
- Tiu ĉi vilaĝo havas du mil loĝantojn. - Làng này có hai nghìn dân.
Tuy nhiên các danh từ chỉ số lượng như miliono, miliardo, deko và cento cần phải có da:
- Tiu ĉi urbo havas milionon da loĝantoj. - Thành phố này có hai triệu dân.
- En la kesto estas cento da pomoj. - Trong hòm có một trăm quả táo.
Normale da-esprimo staras tuj post sia kvantesprimo, sed okaze da-esprimo staras sola. Tiam normale la kvantesprimo troviĝas en alia loko de la frazo (nekutima vortordo). Iafoje tamen la kvanta vorto estas subkomprenata:
- Da ŝafoj kaj bovoj li havis multe. = Li havis multe da ŝafoj kaj bovoj. - Cừu và bò thì anh ta đã có nhiều.
- Da pulvo ni havas kiom vi volas. = Ni havas tiom da pulvo, kiom vi volas. - Bột thì tôi có đủ số bạn muốn.
Ne uzu N-finaĵon post da
Sau giới từ da ta không bao giờ dùng đuôi N. Từ được chỉ số lượng thông qua da không bao giờ là tân ngữ. Tuy nhiên từ ngữ chỉ số lượng đứng trước da có thể là tân ngữ: Li portas multon da valizoj.
Sed la kvanta esprimo ofte estas kvanta adverbo aŭ kvanta adverbeca vorteto, kiu ne povas ricevi objektan N-finaĵon, eĉ kiam ĝi rolas kiel objekto:
-
La riĉulo havas multe da mono. = La riĉulo havas multon da mono. - Người giàu có nhiều tiền.
Tuyệt đối không: La riĉulo havas multe da monon.
-
Kiom da pano vi volas? = Kiel grandan kvanton da pano vi volas? - Bạn muốn bao nhiêu bánh mì? = Bạn muốn số lượng bánh mì nhiều ít thế nào?
Tuyệt đối không: Kiom da panon vi volas?
Khi nào không được dùng da?
Nếu không nói về số lượng hoặc đo lường, nhưng về vấn đề khác, ví dụ như chủng loại, không được dùng da mà thường dùng de:
-
Ni manĝis specon de fiŝo. - Chúng tôi đã ăn một loại cá.
Từ speco không bao giờ thể hiện số lượng. Vì vậy đừng bao giờ nói speco da....
-
Ĉe ni estas manko de akvo. - Ở chỗ chúng tôi thiếu nước.
Từ manko không bao giờ thể hiện số lượng.
-
Pro perdo de kuraĝo ili ne venis. - Vì nhụt chí nên họ đã không đến.
Từ perdo không bao giờ thể hiện số lượng.
Đừng bao giờ dùng da với tính từ, kể cả khi nó chỉ số lượng.
-
Ni renkontis multajn homojn. (= Ni renkontis multe/multon da homoj.) - Chúng tôi đã gặp nhiều người.
Tính từ chỉ số lượng, multa(j), kelka(j), pluraj, v.v. gắn trực tiếp với danh từ như một phu ngữ mà không có da.
-
La botelo estas plena de/je akvo. - Cái chai đầy nước.
Tính từ plena không chỉ số lượng mà chỉ trạng thái. Cả trạng từ plene cũng không chỉ số lượng: Tie estas plene de/je homoj. Đừng bao giờ nói plena da... hay plene da....
- Tie ni trovis ĉambron plenan de/je rubaĵoj. - Ở đó chúng tôi đã tìm thấy một căn phòng đầy rác.
Frazparto kun difinilo — la, tiu, ĉiu, poseda pronomo... — estas difinita, do limigita kaj individueca (ne-substanceca). Sekve ne uzu da antaŭ tia frazparto, sed anstataŭe de aŭ el:
- Ni manĝis iom de/el la pano. - Chúng tôi ăn một ít của cái bánh mì.
- Ili aĉetis kelkajn botelojn de/el tiuj vinoj. - Họ đã mua một vài chai những loại rượu đó.
Persona pronomo ordinare montras unu aŭ plurajn difinitajn individuojn. Tial ne uzu da antaŭ persona pronomo, sed anstataŭe de aŭ el:
- Ni manĝis iom de/el ĝi (= el la pano). - Chúng tôi ăn một ít của nó (=cái bánh mì).
- Ili aĉetis kelkajn botelojn de/el ili (= de/el tiuj vinoj). - Họ mua một vài chai của chúng (các loại rượu đó).
Se la kvanto aŭ nombro jam estas montrata per numeralo aŭ adjektivo, oni ne uzu da, sed de aŭ el:
-
Ŝi pagis kotizon de cent eŭroj. - Cô ấy trả khoản phí một trăm ơ-rô.
Từ kotizo không chỉ số lượng. Nhưng có thể nói ŝi pagis cent eŭrojn da kotizo.
- Ni gustumis tre multe de unu vino. - Chúng ta nếm một loại rượu rất nhiều.
- Ili manĝis ĉiom de/el tuta bovo. - Họ ăn cả con bò.
- Li trinkis iom de/el kelkaj bieroj. - Anh ta uống môi loại bia một ít.
Se singulara substantivo jam per si mem esprimas klare limigitan kvanton, oni ne uzu da:
-
Unu tago estas tricent-sesdek-kvinono aŭ tricent-sesdek-sesono de jaro. - Một ngày là một phần ba trăm sáu mươi lăm hoặc một phần ba trăm sáu mươi sáu của một năm.
Jaro chỉ một khoảng thời gian có giới hạn.
- Ili fortranĉis duonon de centimetro. - Họ cắt đi nửa xăng-ti-mét.
Iuj vortoj iafoje esprimas kvanton, alifoje ion alian. La intencita senco decidas, ĉu oni uzu da aŭ alian prepozicion:
-
Glaso de vino estas glaso, en kiu antaŭe sin trovis vino, aŭ kiun oni uzas por vino; glaso da vino estas glaso plena je vino. - "Glaso de vino" là một ly để uống rượu; "glaso da vino" là một ly đầy rượu.
Glaso có lúc chỉ một sự vật, có lúc chỉ một số lượng.
-
Ili konstruis grandan reton da/de komputiloj. - Họ đã xây dựng một mạng lớn các máy tính.
Nếu cụm từ grandan reton thể hiện có bao nhiêu máy tính thì ta nói da komputiloj. Nhưng nếu grandan reton thể hiện các máy tính kết nối với nhau thế nào (thông qua mạng lớn) thì ta nói de komputiloj.
La uzo de da do dependas de tio, kion la parolanto volas diri. Por helpi sin, oni povas imagi demandon, al kiu la frazo povus respondi:
- Kiom da soldatoj estis? — Estis grupo da soldatoj! - Có bao nhiêu binh lính? — Là một nhóm binh lính!
- Kia grupo ĝi estas? — Ĝi estas grupo de soldatoj! - Nhóm gì thế kia? — Nó là nhóm binh lính?
- Kiom da rozoj vi volas? — Mi volas bukedon da rozoj! - Bạn muốn bao nhiêu hoa hông? — Tôi muốn bó hoa hồng!
- Kian bukedon vi volas? — Mi volas bukedon de rozoj! - Bạn muốn bó hoa nào? — Tôi muốn bó hoa hồng!
Nhiều khi ta phải để ý xem từ phía sau quan trọng hơn (→ da), hay từ phía trước quan trọng hơn (→ de). Grupo da soldatoj trước hết là soldatoj (những người lính đủ nhiều để tạo thành một nhóm). Grupo de soldatoj trước hết là grupo (một nhóm gồm những người lính). Bukedo da rozoj là rozoj (những bông hoa hồng đủ nhiều để tạo thành một bó hoa). Bukedo de rozoj (hoặc bukedo el rozoj) là bukedo (một bó hoa gồm những bông hồng).
La uzo de la prepozio da iom evoluis kaj ŝanĝiĝis dum la historio de Esperanto. Tial en malnovaj tekstoj oni povas trovi da, kie devus esti de aŭ el laŭ la ĉi-antaŭaj klarigoj.
"Da-ismo"
En parola Esperanto disvastiĝis malĝusta maniero uzi da, kiun oni povas nomi "da-ismo". En tiu uzo da ne havas postan esprimon, kies rolon ĝi povus montri. Da ĉesis esti prepozicio. Tiam da nur montras, ke la antaŭa esprimo estas kvanta:
- Mi havas multe da.
- Kiom da vi volas? Da ở đây không liên quan đến từ vi đứng sau.
- Ili kunportis tiom da, ke ĉiu povis ricevi iom da.
Kulpas pri tio ĉi interalie multaj lernolibroj, kiuj instruas da kvazaŭ ĝi apartenus ĉefe al la antaŭa vorto. Sed da apartenas unuavice al tio, kio staras poste.
Iuj asertas, ke temas pri ordinara subkompreno:
- Mi havas multe da mono. → Mi havas multe da. - Tôi có nhiều tiền.
- Kiom da viando vi volas? → Kiom da vi volas? - Bạn muốn bao nhiêu thịt.
Tuy nhiên khi ngầm hiểu ta thường lược bỏ giới từ: Li estas instruisto de lingvoj. → Li estas instruisto. Không phải: Li estas instruisto de. Vì vậy, nếu muốn lược bỏ từ đứng sau da ta phải lược bỏ cả daLi estas instruisto de..
Vậy ta nói đơn giản: Mi havas multe. Kiom vi volas? Ili kunportis tiom, ke ĉiu povis ricevi iom. Những từ như multe, tiom và iom tự chúng đã chỉ số lượng rồi. Chúng không cần da để có thể chỉ số lượng. Chỉ khi ta cần phải chỉ ra số lượng đó là của cái gì thì mới phải dùng da, nhưng lúc đó phải luôn có danh từ hoặc cụm danh từ đứng sau.