انواع کلمه
دو نوع کلمه در اسپرانتو وجود دارد: پایانه‌ها و واژکها :
پایانه‌ها
واژه‌ها در اسپرانتو از ریشه (یا چند ریشه) + پایانه‌های دستوری تشکیل میشوند، مانند: patr/o, roz/o, sun/o, am/o, kol/tuk/o, san/a, verd/a, hel/ruĝ/a, eg/e, aparten/i, bril/as, est/os, rond/ir/as.
ریشه‌ها بیان‌کننده متنوع‌ترین موضوعات هستند: حیوانات، آدم‌ها، اعمال، کیفیات، موارد انتزاعی، چیزهای محسوس و عینی و غیره. ریشه‌ها به خودی خود و مستقل نمی‌توانند به عنوان واژه ظاهر شوند، بلکه به پایانه نیاز دارند. 9 پایانه دستوری وجود دارد: O, A, E, I, AS, IS, OS, US و U. اگر یکی از این پایانه‌های نه‌گانه به ریشه اضافه شود، کلمه ساخته میشود. اساسا به هر ریشه‌ای هر یک از پایانه‌ها می‌تواند اضافه شود: hom/o, hom/a, hom/e, hom/i, hom/as و غیره, blu/o, blu/a, blu/e, blu/i, blu/as و مانند آن, kur/o, kur/a, kur/e, kur/i, kur/as و همچون موارد مشابه .
در اسپرانتو واژک‌هایی وجود دارند که در ترکیب با کلمات به‌کار می‌روند و معنای جدیدی می‌سازند. به آنها آوند می‌گوییم مثل: EBL, UL, MAL, GE و غیره.
واژکها نیازی به پایانه ندارند، ولی می‌توانند در جمله به همان شکلی که هستند، ظاهر شوند. واژکها محدود به گروهی از واژه‌ها هستند، که ایده های بسیار اصلی, ارتباطات گرامری و غیره را نشان می‌دهند. آنها به ویژه شامل حروف اضافه، مانند. al, de, en; ضمایر شخصی، مانند mi, vi, ŝi; واژک‌های اسم گونه و واژک‌های صفتی، مانند kiu, tiu, kio, tio, kia, tia, kies, ties, ambaŭ; اعداد, مانند unu, du, tri, dek, cent; حروف عطف، مانند kaj, aŭ; حروف ربط، مانند ke, ĉu, se; واژک،های قیدگونه، مانند: kie, tie, for, kiam, tiam, baldaŭ, hodiaŭ, kial, tial, kiel, tiel, kiom, tiom, ankaŭ, eĉ, jes, ne; صوت و ندا مانند adiaŭ, bis, ho میشوند.
45 تا از واژکها به نظر میرسد نوعی پایانه دارند, و به نظر ترکیبی میرسند, ولی در واقع آنها ترکیبی نیستند : tio, tia, kio, kie, iu, iel, ĉiam, ĉiom, nenial, nenies آنها را می نامندهمبسته ها .
نقش عبارات
جمله يك يا مجموع چند كلمه است كه بر روي هم پيام كاملي را از گوينده به شنونده برساند.
مهمترین قسمت جمله عبارتست از مسند. مسند فعل با یکی از پایانه هایAS, IS, OS, US و U (ولی معمولا بدون I)است iras, sidis, batos, vidus, pensu وغیره. مسند نشان میدهد که در مورد چه عمل یا حالتی است.
مسند, مرکز جمله است. بقیه (قسمت های) اصلی جمله به روش های مختلف به مسند جمله مربوط میشوند. آنها بازی میکنند نقش های مختلف مانند فاعل, چیزی محسوس, معین, معرف مخاطب حالت اسنادی.
-
La junulo legas libron. - جوان کتابی را می‌خواند.
فعل legas هست اسنادی . La junulo هست فاعل. Libron هست مفعول. نقش جمله فاعل, به وسیله حذف نشانگر نقش, نشان داده شده است (به وسیله حالت اسمی). نقش جمله مفعول را حضور پایانه مفعولی -N, نشان میدهد .
-
Ŝi veturis tutan tagon per sia aŭto. - او(زن) تمام روز به وسیله خودرویش سفر کرد.
تمام روزمتمم یا مفعول مستقیم است که نشان میدهد چه مدتی , عمل ادامه داشته است. قسمت به وسیله خودروی خودش حرف اضافه معین است که وسیله ای که برای انجام عمل مورد استفاده قرار میگیردرا نشان میدهد. معین اول , باپایانه مفعولی نشان داده میشود. به وسیله دومین حرف اضافه معین را نشان میدهد.
-
Andreo, ĉu vi renkontis Paŭlon hodiaŭ? - آندره، آیا تو امروز با پائولو برخورد کردی؟
واژه‌ی آندره از لحاظ دستوری اسم مخاطب است.
-
La apartamento de Andreo estas malgranda. - آپارتمان آندره کوچک است.
جمله پاره malgranda مسند صفتی است. آن, فاعل la apartamento را به وسیله فعل اسنادی estasتوضیح میدهد:
سه راه برای نشان دادن عبارت وجود دارد: حالت فاعلی, پایانه مفعولیN وحروف اضافه.
عبارت تشکیل می شود از لغت اصلی, که می تواند به آن اضافه شود توصیفهای{2مختلف }:
-
Andreo loĝas en bela apartamento kun du ĉambroj. - ٱندره در آپارتمانی زیبا با دو اتاق اقامت دارد.
اسم آپارتمان لغت اصلی است. غیر از معین, صفت هم دارد, زیبا, که لقب لغت اصلی است, و جمله پاره با دو اتاق, متمم اسم ذاتآپارتمان است. (جمله پاره مورد بحث و اتاق مستقیما به مسند جمله ارتباطی ندارد, بلکه دو قسمت از قید هستند.در آپارتمانی زیبا با دو اتاق.)
همچنین ببینید فهرست واژه‌های دستوری را در مقدمه.