16 Sammenligning / Grammatik

Pli, plej

For at vise graden i sammenligning bruger man pli(mere) og plej(mest), som normalt beskriver tillægsord eller biord, men også andre ord.

Pli

Pli(mere) viser, at den beskrivende egenskab, måde, handling eller lignende, er mere end noget andet, som man sammenligner med. For at vise, hvad pli-udtryk overstiger, bruger man det lille ord ol(end):

La papero estas tre blanka, sed la neĝo estas pli blanka. - Papiret er meget hvidt, men sneen er mere hvid.

Sneens hvidhed overgår papirets hvidhed.
Mi havas pli freŝan panon, ol vi. - Jeg har et friskere brød end du.

Mit brøds friskhed overgår dit brøds friskhed.
Nu, iru pli rapide! - Nuvel, gå hurtigere!

Din hastighed bør overskride den nuværende hastighed.
Du homoj povas pli multe fari ol unu. - To mennesker kan lave mere end et.

Mængden, som to mennesker kan lave, overgår mængden, som et menneske kan lave.
Mia frato diris al Stefano, ke li amas lin pli, ol sin mem. - Min bror sagde til Stefan, at han holder mere af ham end af sig selv.

Broderen holder af både Stefan og sig selv, men hans kærlighed til Stefan overstiger hans egenkærlighed.
Mieno lia montris pli suferon, sed ne koleron. - Hans mine viste mest lidelse, men ikke vrede.

Minen viste forskelligheder, men lidelse vistes mest.
Ĝi eĉ unu minuton pli ne povus elteni. Pli = pli longe. - Den kunne end ikke holde ud et minut længere. Mere = længere.
Restas ĉirkaŭ dek personoj, ne pli. Pli = pli multaj. - Der er ca. ti personer tilbage, ikke mere. Mere = flere.

Bland ikke pli med småordet plu, som viser at en handling eller en tilstand ikke er ophørt, men varer ved. Plu er et tidsvisende småord: Tenu ankaŭ plu ĝin en sekreto. = Ophør ikke med at holde den hemmelig. Fortsæt med at holde den hemmelig. Ni ne ĉesis labori, sed plu faris niajn taskojn. Mi plu amos vin ĝis la morto.

Pli(mere) kan kun vise tid hvis en anden tidsangivelse er vist eller er underforstået:

Li rakontis plu. = Li daŭrigis sian rakontadon. - Han fortalte videre. = Han fortsatte sin fortælling.
Li rakontis pli. = Li rakontis pli multe da aferoj. - Han fortalte mere. = Han fortalte om flere ting.
Li ne vivos plu. = Li ne vivos pli longe. - Han vil ikke leve videre. = Han vil ikke leve længere.
Mi pensas, ke ĝi estos konstruata pli [longe] ol tri jarojn. - Jeg tænker, at den vil blive bygget på mere end tre år.

Her er det ikke muligt plu, fordi der følger et ol-udtryk, som kræver pli eller et lignende ord.

Plej

Plej(mest) viser, at beskrevne egenskab, måde, handling eller lignende, overstiger alle andre, med hvem man sammenligner. Det kan være alle andre, som eksisterer, eller alle andre i konteksten:

Aŭgusto estas mia plej amata filo. - August er min højst elskede søn.

Der eksisterer ikke en søn, som jeg elsker mere.
Ŝi prenis la plej belan arĝentan vazon, kiu estis en la loĝejo. - Hun tog den smukkeste sølvvase, som var i lejligheden.

En smukkere vase fandtes ikke der.
Li estas tre ekkolerema kaj ekscitiĝas ofte ĉe la plej malgranda bagatelo. - Han er meget opfarende og ophidses tit ved den mindste bagatel.
Li ekaŭdis bruan tonon, kiu povis ektimigi la koron eĉ de plej kuraĝa viro. - Han hørte pludselig en larmede tone, som kunne få hjertet i selv den modigste mand til at blive bange.
Plej multe li amas, ke oni lin bone akceptu, ke la regalado estu bona. = Li plej amas, ke... - Mest holder han af, at man akcepterer ham godt, at beværtningen skulle være god. = Han holder mest af, at...

For at vise den gruppe, indenfor hvilken plej-udtrykket gælder, anvender man normalt forholdsordet el: Ŝi estas la plej saĝa el ĉiuj, kiujn mi konas. Man kan også vise, hvor et plej-udtryk gælder, ved hjælp af en, sur, inter eller et andet stedvisende forholdsord: Ĝi estas la plej alta montaro en Azio.

Når man sammenligner nøjagtig to sager, forsvinder forskellen mellem la pli og la plej. Hvis en af to sager er større end den anden, er den automatisk også den største af dem:

Ĝi estas la pli bona el la du. = Ĝi estas la plej bona el la du. - Den er den bedre af de to. = Den er den bedste af de to.

Hvis man siger la pli, kan der normalt kun være to sammenlignede sager, og man behøver ikke tilføje "el la du":

Ŝi estas la pli aĝa. = Ŝi estas la plej aĝa el la du. - Hun er den ældre. = Hun er den ældste af de to.

Men i nogle kontekster er der ikke absolut kun to: Ĉu tiu estas unu el viaj malpli aĝaj fratinoj? Ne, ŝi estas la pli aĝa. Hun er den af mine mange søstre, som er ældre end mig.

Mange mener endog, at man skal anvende 1}la pli, når man sammenligner to sager, og at la plej så er ukorrekt. Under alle omstændigheder er det ofte mere elegant at anvende la pli.

Malpli, malplej

Til at sammenligne med kan man også bruge formerne malpli og malplej:

Via pano estas malpli freŝa, ol mia. ≈ ...pli malfreŝa... - Dit brød er mindre frisk end mit. ≈ ...mere gammelt...
La amaso kuris malpli rapide ol la veturilo, kiu ruliĝis tre rapide. ≈ ...pli malrapide... - Massen løb mindre hurtigt end køretøjet, som rullede meget hurtigt derudad. ≈ ...langsommere...
Ĝuste tie troviĝas unu loko, kiu, estante malplej facile komprenebla, malplej bone aperis en la traduko. ≈ ...plej malfacile... ...plej malbone... - Netop der findes et sted, som, værende mindst let forståelig, vistes dårligst i oversættelsen. ≈ ...mest vanskelig... ...mest dårlig...
Tiu estas la malplej taŭga el ĉiuj. ≈ ...plej maltaŭga... - Denne er den værst tænkelig duelig af alle. ≈ ...mest uduelige...
Li estas la malpli aĝa frato (el la du fratoj). ≈ ...la pli juna... - Han er den yngre bror (af de to brødre). ≈ ...den mere ung...

Undertiden kan man sætte MAL-præfiksen efter behag i sådanne sætninger, men ofte er der en nuance til forskel. Forskellen kan endog være meget stor Li estas malpli bela ol vi. Li estas pli malbela ol vi. Den første variant er en kompliment. Den anden er en fornærmelse.

Kiel eble plej

Udtrykket kiel eble plej viser viljen til at maksimere noget. Det viser, at man skal bruge alle muligheder for at opnå højeste grad:

La vortaro devis havi amplekson kiel eble plej malgrandan. - Ordbogen skal have et omfang af så lidt som muligt.

Jo mindre, des bedre.
Diru kiel eble plej rapide, per kio mi povas esti utila al vi! - Fremsig hurtigst muligt, med hvad jeg kan være til nytte for dig!

Anvend din maksimale hastighed.

En anden populær variant er plejeble: Faru tion plejeble rapide!

Forveksel ikke kiel eble plej med kiom eble (plej/pli), som har en begrænsende nuance. Mens kiel eble plej tilskynder til maksimum, viser kiom eble (pli/plej), at der findes grænser for mulighederne:

Estas dezirinde ke ĉiuj uzu la novajn vortojn kiom eble egale. - Det er ønskeligt at alle anvender de nye ord så ens som muligt.

Helt og fuldt ensartethed er sandsynligvis ikke muligt.
Mi kiom eble evitas tiun vorton. = Mi vere provas eviti tiun vorton, sed povas esti, ke tio ne ĉiam eblas. - Jeg undgår så vidt muligt det ord. = Jeg prøver virkeligt at undgå det ord, men det kan være, at det ikke altid er muligt.
Li devas — kiom tio estas ebla — uzi lingvon kiom eble plej neŭtralan. - Han skal - så vidt det er muligt - anvende et så neutralt sprog som muligt.

En anden variant med begrænsende nuance er laŭeble plej.

Kiel og ol

Med småordene kiel og ol kan man vise, med hvad man sammenligner. Anvendelse på denne måde ligner kiel og ol forholdsord, men også underordnende konjunktion (bindeord). Man kan sige, at de former egen ordkategori: sammenlignende småord.

Ved hjælp af kiel laver man ligheds-sammenligninger, som viser hvad noget ligner. Kiel kan samarbejde med et TI-ord eller sama/same, men ofte er sådan et ord kun underforstået:

Tiu ĉi malfreŝa pano estas malmola, kiel ŝtono. - Dette gamle brød er hårdt som sten.

Hårdheden af brødet ligner hårdheden af sten.
Ŝiaj okuloj estis kiel du steloj. = Ŝiaj okuloj similis al du steloj. - Hendes øjne var som to stjerner. = Hendes øjne lignede to stjerner.
Nia regimentestro estas por siaj soldatoj kiel bona patro. - Vores regimentsfører er for sine soldater som en god fader.
Mi ĝojas, ke vi havas tian saman opinion, kiel mi. - Det glæder mig, at du har samme mening som mig.
Li estis kiel senviva. = Lia eco similis al senviveco. - Han var som livløs. = Hans egenskab lignede livløshed.
Sentu vin tute kiel hejme. - Føl dig helt som hjemme.
Diskuti kun li estas same senutile, kiel draŝi venton. - At diskutere med ham er lige så nyttesløst, som at slå mod vinden.
Mi zorgas pri ŝi tiel, kiel mi zorgas pri mi mem. - Jeg passer på hende på samme måde, som jeg passer på mig selv.
La afero ne estas tia, kiel oni pensas. - Sagen er ikke sådan, som man tror.

Med ol laver man forskelligheds-sammenligninger, som viser hvad noget er forskellig fra. Ol samarbejder normalt med pli, malpli, malsama, malsame, alia eller alie:

Lakto estas pli nutra, ol vino. = Lakto malsimilas al vino laŭ la nutreco. - Mælk er mere fødeagtig, end vin er. = Mælk er forskellig fra vin hvad angår egenskab af føde.
Mi havas pli freŝan panon, ol vi. = Se oni komparas kun vi (kun la pano, kiun vi havas), mi havas pli freŝan panon. - Jeg har et friskere brød end du. = Hvis man sammenligner med dig (med brødet, som du har), har jeg det mest friske brød.
Vi estas pli ol beleta, vi estas bela! - Du er mere end køn, du er smuk!
Ŝi estis ankoraŭ pli bela ol antaŭe. - Hun var endnu mere smuk end før.
Pli bone ne fari, ol erari. - Det er bedre ikke at gøre noget, end at fejle.
Ĝi estis al mi pli kara, ol mi povas diri. - Den var for mig mere kær, end jeg kan sige.

Ved preferi (prefere, prefero og lignende) kan man vise det ikke-foretrukne ved hjælp af et småord. Foran en navnemåde bruger man ol, undertiden anstataŭ. Foran et navneord eller et stedord bruger man normalt al, men også antaŭ, kontraŭ og anstataŭ er mulige:

Tiam Dio inspiris al mi la ideon ekbruligi mian liton, prefere neniigi mian domon per fajro, ol permesi, ke la granda amaso da homoj mizere pereu. - Da inspirerede Gud mig til ideen om at få min seng brændt, foretrække at tilintetgøre mit hus ved ildebrand, end at tillade, at den store folkemasse miserabelt skulle forsvinde.
Mia edzino preparas manĝojn, kiujn mi certe preferas al la manĝoj el la kuirejoj de la plej bonaj hoteloj. - Min kone tilbereder maden, som jeg sikkert foretrækker frem for maden fra køkkener i de bedste hoteller.
Li ne atentas la vizaĝon de princoj, kaj ne preferas riĉulon antaŭ malriĉulo. - Han er ikke opmærksom på ansigtet på prinser, og foretrækker ikke en rig frem for en fattig.
Preferos la morton ol la vivon ĉiuj restintoj. = ...ol elekti la vivon... - Foretrække døden frem for livet vil alle de tilbageværende gøre. = ...frem for at vælge livet...

Ol forholder sig til en underforstået navnemåde. Derfor bruger man ol.

Kiel og ol sammen med rollevisninger

Hvis efter sammenlignende kiel (hvorledes) eller ol (end) vises genstansled (eller stedord) uden rollevisning, relaterer sammenligningen til grundleddet i sætningen. Kiel-affæren eller ol-affæren er på en måde genstandsled i sætningsideen. Sådan et kiel-udtryk eller ol-udtryk kan også svare til en anden sætningsrolle, som ikke har rollevisning, fx omsagnsled.

Hvis sådan en gradbøjning skal forstås som en genstand eller et tillægsord, skal man bruge rollevisning for at vise det:

Mi elektis lin kiel prezidanto. - I min egenskab af formand valgte jeg ham.

Underforstået mening: Prezidanto elektis lin. (En formand valgte ham.) Jeg var formanden, grundleddet i sætningen.
Mi elektis lin kiel prezidanton. - Jeg valgte ham til formand.

Underforstået ide: Mi elektis prezidanton.(Jeg valgte en formand). Formand blev han, genstandsleddet i sætningen.
Li amos sian landon pli ol ĉiuj aliaj landoj. (Ĉiuj aliaj landoj amos lian landon malpli.) - Han vil elske sit land mere end alle andre lande gør det. (Alle andre lande vil elske hans land mindre.)
Li amos sian landon pli ol ĉiujn aliajn landojn. (Li amos ĉiujn aliajn landojn malpli.) - Han vil elske sit land mere end alle andre lande. (Han vil elske alle andre lande mindre.)
Tie la suno lumis multe pli hele ol ni. (Ni lumis malpli hele.) - Der lyste solen mere op end vi gjorde. (Vi lyste mindre op.)
Tie la suno lumis multe pli hele ol ĉe ni. (Ĉe ni la suno lumis malpli hele.) - Der lyste solen mere op end hos os. (Hos os lyste solen mindre op.)
Li uzas Esperanton, kiel sekretan lingvon. (Li uzas sekretan lingvon.) - Han bruger Esperanto som et hemmeligt sprog. (Han bruger et hemmeligt sprog.)
Ŝi havas multe da ne-Esperantistoj kiel amikojn. (Ŝi havas amikojn.) - Hun har mange ikke-esperantister som venner. (Hun har venner.)
Al vi kiel al esperantistoj mi volas nur diri, ke terure altaj kaj dikaj estas ankoraŭ la interpopolaj muroj. (Mi diros tion al esperantistoj.) - Til jer som esperantister vil jeg blot sige, at forfærdelig høje og tykke er de mellemfolkelige mure stadig. (Jeg siger det til esperantister.)
Estis tie tiel lume, preskaŭ kiel dum la tago. (Dum la tago estas tiel lume.) - Der var så lyst, næsten som om dagen. (Om dagen er der så lyst.)
Mia frato diris al Stefano, ke li amas lin pli, ol sin mem. (Li amas sin mem.) - Min broder sagde til Stefan, at han elskede ham højere end sig selv. (Han elsker sig selv.)
Estas ja pli bone havi ion, ol nenion. (Oni povus havi nenion.) - Det er bedre at have noget, end ingenting. (Man kunne have ingenting.)
Neniam mi amis lin pli multe, ol en la tago, kiam li de tie ĉi forveturis. (En tiu tago mi amis lin multe.) - Aldrig har jeg elsket ham højere, end den dag, da han kørte væk herfra. (Den dag elskede jeg ham højt.)
Antono devis pensi pri io alia ol pri sia ama aflikto. (Li ne pensu nur pri sia ama aflikto.) - Anton skulle tænke på noget andet end på sin kærestesorg. (Han skulle ikke kun tænke på sin kærestesorg.)

Undertiden relaterer kiel-udtryk eller ol-udtryk kun til det forklarende tillægsord. Hvis sådan et tillægsord har N-endelse, skal det sammenlignede ord dog ikke have N-endelse, da det sammenlignede ord ikke er genstandsled i underforstået sætning:

Li uzas domon grandan kiel palaco. ≈ Li uzas domon. La domo estas granda kiel palaco. - Han benytter et hus så stort som et palads. ≈ Han benytter et hus. Huset er stort som et palads.

Sammenligningen relaterer kun til størrelsen af huset. Sammenlign med: Han benytter et stort hus til palads. (Han benytter et palads.)
Mi neniam renkontis homon (tian) kiel ŝi. ≈ Mi ne renkontis homon, kiu estas simila al ŝi. - Jeg har aldrig mødt sådan et menneske som hende. ≈ Jeg har ikke mødt et menneske, som er ligesom hun.
Ĝi havas du okulojn tiel grandajn, kiel du tasoj. ≈ La okuloj estas tiel grandaj kiel du tasoj. - Den har to øjne så store som tekopper. ≈ Øjnene var så store som to tekopper.
Li lernis gravajn lingvojn, kiel la Angla lingvo kaj la Franca. (La Angla lingvo kaj la Franca estas tiaj gravaj lingvoj.) - Han lærte så vigtige sprog, som det engelske sprog og det franske. (Det engelske sprog og det franske er sådanne vigtige sprog.)

Det engelske og det franske er eksempler på den slags sprog, som han lærte. Måske lærte han ikke lige netop dem.
Mi havas alian proponon, ol la ĵus prezentita. (Mia propono estas alia, ol la ĵus prezentita.) - Jeg har et andet forslag, end det netop præsenterede. (Mit forslag er et andet, end det netop præsenterede.)
Li havas korpon pli larĝan ol alta. = ... pli larĝan ol ĝi estas alta. - Han har en krop, der er mere bred end høj. = ... bredere end den er høj.

kiel i forbindelse med identitet og rolle

Normalt viser sammenlignende kiel lighed (...tia kiel..., ...tiel kiel... o.l.), men undertiden viser det identitet eller rolle. Da betyder kiel "værende, i rollen af" eller lignende:

Mi elektis lin kiel prezidanto. = ...estante prezidanto. ...en mia rolo de prezidanto., ...ĉar mi estas prezidanto. - Jeg valgte ham til formand. = ...idet jeg var formand. ...i min rolle som formand., ...da jeg er formand.
Ŝi estus bona por mi kiel edzino! = ...estante edzino! ...en edzina rolo! - Hun ville være god for mig som kone! = ...være kone! ...i en rolle som kone!
Li naskiĝis kiel Franco, sed mortis kiel homarano. - Han fødtes som franskmand, men døde som et medlem af menneskeheden.

Han var franskmand, da han blev født, men et medlem af menneskeheden, da han døde.

Kun konteksten kan vise hvorledes en lighed, identitet eller rolle vises.

Sammenlignende udtryk - forkortede sætninger?

Ofte kan man erstatte det sammenlignende kiel-udtryk med en hel undersætning med udsagnsled, men det er ikke altid muligt:

Li uzas sian hejmon kiel laborejon. → Li uzas sian hejmon (tiel), kiel oni uzas laborejon. - Han anvender sit hjem som arbejdsplads. → Han anvender sit hjem (sådan), som man bruger et arbejdssted.

Den fulde kiel-sætning har samme betydning som det sammenlignende kiel-udtryk.
Mi elektis ŝin kiel prezidanton. → Mi elektis ŝin (tiel), kiel oni elektas prezidanton. - Jeg valgte hende til formand. → Jeg valgte hende (sådan), som man vælger formand.

Den fulde kiel-sætning har en anden betydning end det sammenlignende udtryk. Det sammenlignende udtryk informerer om stillingen, som hun fik. Kiel-sætningen viser måden, hvorpå man valgte hende.

Sammenlignende kiel-udtryk er altså ikke (altid) forkortede undersætninger.

Nogle tænker, at man altid bruger dette KI-ord, som man bruger i en fuld sætning. De bruger da ofte kia(j)(n) (hvilken slags) i stedet for kiel (hvorledes) for at vise ligeværdig sammenligning. Denne brug er ualmindelig og ikke at anbefale. Den kan desuden nogle gange blive klodset:

Li vizitis tiajn urbojn, kia estas Parizo. - Han besøgte sådanne byer som Paris. → Li vizitis (tiajn) urbojn kia Parizo.

Sig hellere: Li vizitis (tiajn) urbojn kiel Parizo.
Li loĝas en la sama urbo, en kiu mi loĝas. - Han bor i samme by som jeg. → Li loĝas en la sama urbo, en kiu mi.

Sig hellere: Li loĝas en la sama urbo kiel mi.
Li naskiĝis en la sama tago kaj en la sama loko, kiam kaj kie mi naskiĝis. - Han blev født på samme dag og samme sted, som da og hvor jeg blev født. → Li naskiĝis en la sama tago kaj en la sama loko, kiam kaj kie mi.

Sig hellere: Li naskiĝis en la sama tago kaj (en la sama) loko kiel mi.
Emilio havis sur si eĉ la saman veston, kiun ŝi tiam havis sur si. - Emilie havde endog samme slags tøj på, som hun havde på dengang. → Emilio havis sur si eĉ la saman veston kiun tiam.

Sig som Zamenhof: Emilio havis sur si eĉ la saman veston kiel tiam.

Hvis et sammenlignings-udtryk er en hel undersætning, kan man indlede det med kia (hvilken slags), kiu (hvem), kiam (hvornår) osv, men hvis et sammenlignings-udtryk er en enkel sætningsdel (eller nogle sætningsdele uden udsagnsled), bruger man sammenligningen kiel (hvorledes).

Kvazaŭ

I ligninde sammenligninger kan man bruge kvazaŭ (som om) i stedet for sammenlignende kiel (hvorledes), hvis ligheden kun er tilsyneladende, uvirkelig, og man vil betone dette:

Dum momento li staris senmova, kvazaŭ ŝtoniĝinta. - I et øjeblik stod han helt stille, ligesom forstenet.

Han var i virkeligheden ikke forstenet.
Silente li migris tra la lando, kiu aperis al li kvazaŭ abunda fruktoĝardeno. - Tavst vandrede han gennem landet, som for ham fremstod som en frodig frugthave.
Ĉiu statuo sur la riĉaj sarkofagoj ŝajnis kvazaŭ ricevinta vivon. - Enhver statue på de rige sarkofager virkede som om de havde fået liv.

Undertiden skal man bruge N-endelsen (eller en anden rollevisning) efter sammenlignende kvazaŭ på samme måde som i sammenlignende kiel: Tiesto stjal Atreo's søn og opdragede ham kvazaŭ sian propran (som var det hans egen).