16 Porównywanie / Gramatyka

Pli, plej

By pokazać stopnie stopniowania używa się słów pli i plej, które zwykle opisują przymiotniki lub przysłówki, ale także inne słowa.

Pli

Pli znaczy, że opisywana cecha, sposób, czyn itp. przewyższa coś innego, z czym jest porównywana. By pokazać, kogo (co) przewyższa używa się słówka ol:

La papero estas tre blanka, sed la neĝo estas pli blanka. - Papier jest bardzo biały, ale śnieg jest bardziej biały.

Biel śniegu przewyższa biel papieru.
Mi havas pli freŝan panon, ol vi. - Mam bardziej świeży chleb, niż ty.

Świeżość mojego chleba góruje nad świeżością twojego.
Nu, iru pli rapide! - Idźcie szybciej!

Niech wasza szybkość przewyższy obecną.
Du homoj povas pli multe fari ol unu. - Dwóch ludzi może więcej niż jeden.

Liczba rzeczy, którą może zrobić dwóch ludzi przewyższa liczbę rzeczy, którą może zrobić jeden człowiek.
Mia frato diris al Stefano, ke li amas lin pli, ol sin mem. - Mój brat powiedział Stefanowi, że kocha go bardziej, niż siebie samego.

Brat kocha i Stefana, i siebie, ale jego miłość do Stefana góruje nad jego miłością do siebie.
Mieno lia montris pli suferon, sed ne koleron. - Wyraz jego twarzy pokazywał jego cierpienie, ale nie złość.

Mina ujawniała różne rzeczy, ale najbardziej ze wszystkiego ukazywała cierpienie.
Ĝi eĉ unu minuton pli ne povus elteni. Pli = pli longe. - To nie mogłoby wytrzymać nawet minuty więcej. Więcej = dłużej.
Restas ĉirkaŭ dek personoj, ne pli. Pli = pli multaj. - Zostało około dziesięciu osób, nie więcej. Więcej = więcej (ilość).

Nie pomyl pli z słówkiem plu, które pokazuje, że czynność lub stan nie zostaje przerwany, lecz trwa. Plu jest także słówkiem związanym z czasem: Tenu ankaŭ plu ĝin en sekreto. (Trzymaj to dalej w sekrecie.) = Ne ĉesu teni ĝin en sekreto. (Nie przestawaj trzymać tego w sekrecie.) Daŭrigu teni ĝin en sekreto. (Kontynuuj trzymanie tego w sekrecie.) Ni ne ĉesis labori, sed plufaris niajn taskojn. (Nie przestawaliśmy pracować, ale dalej wykonywaliśmy nasze zadania.) Mi plu amos vin ĝis la morto. (Będę ją kochał aż do śmierci.)

Pli może określać czas tylko jeśli występuje inne określenie czasu lub jest ono w domyśle:

Li rakontis plu. = Li daŭrigis sian rakontadon. - Opowiadał dalej. = Kontynuował swoją opowieść.
Li rakontis pli. = Li rakontis pli multe da aferoj. - Opowiadał więcej. = Opowiadał o większej liczbie spraw.
Li ne vivos plu. = Li ne vivos pli longe. - Nie będzie dalej żył. = Nie będzie żył dłużej.
Mi pensas, ke ĝi estos konstruata pli [longe] ol tri jarojn. - Myślę, że to będzie konstruowane dłużej niż trzy lata.

Tu plu nie jest możliwe, bo następuje wyrażenie z ol, które wymaga pli lub podobnego słowa.

Plej

Plej oznacza, że opisywana cecha, sposób, czynność lub coś podobnego przewyższa każdą inną, z którą jest porównywany. Może być nią każda inna, jaka istnieje lub każda inna wewnątrz kontekstu:

Aŭgusto estas mia plej amata filo. - August jest moim najukochańszym synem.

Nie istnieje syn, którego kocham bardziej.
Ŝi prenis la plej belan arĝentan vazon, kiu estis en la loĝejo. - Przyniosła najpiękniejszą srebrną wazę, jaka była w mieszkaniu.

Tam nie było piękniejszej wazy.
Li estas tre ekkolerema kaj ekscitiĝas ofte ĉe la plej malgranda bagatelo. - Jest bardzo skłonny do gniewu i często burzy się przez najmniejszą błahostkę.
Li ekaŭdis bruan tonon, kiu povis ektimigi la koron eĉ de plej kuraĝa viro. - Usłyszał donośny dźwięk, który mógł wprowadzić strach nawet w serce najodważniejszego mężczyzny.
Plej multe li amas, ke oni lin bone akceptu, ke la regalado estu bona. = Li plej amas, ke... - Najbardziej kocha to, że jest dobrze przyjmowany, że goszczenie jest dobre. = On najwięcej kocha to, że...

Aby pokazać tę grupę, w której wyrażenie z plej jest poprawne, zwykle używa się przyimka el: Ŝi estas la plej saĝa el ĉiuj, kiujn mi konas. Można również pokazać, gdzie wyrażenie z plej jest poprawne za pomocą en, sur, inter lub innym przyimkiem miejsca: Ĝi estas la plej alta montaro en Azio.

Kiedy porównasz dokładnie dwie rzeczy, różnica pomiędzy la pli i la plej znika. Jeśli jedna rzecz z tych dwóch jest większa od drugiej, to automatycznie jest również największą z nich:

Ĝi estas la pli bona el la du. = Ĝi estas la plej bona el la du. - To jest lepsze z tych dwóch. = Jest najlepsze z tych dwóch.

Jeśli się powie la pli, zwykle można porównać tylko dwie rzeczy i nie trzeba dodawać "el la du":

Ŝi estas la pli aĝa. = Ŝi estas la plej aĝa el la du. - Ona jest tą starszą. = Ona jest najstarsza z tej dwójki.

Ale w niektórych przypadkach niekoniecznie są tylko dwie rzeczy: Ĉu tiu estas unu el viaj malpli aĝaj fratinoj? Ne, ŝi estas la pli aĝa. Ona jest tą z moich wielu sióstr, która jest starsza ode mnie.

Wielu nawet uważa, że przy porównywaniu dwóch rzeczy należy używać la pli, a la plej jest wtedy niepoprawne. bądź co bądź często bardziej eleganckie jest użycie la pli.

Malpli, malplej

Do porównywania można również użyć form malpli i malplej:

Via pano estas malpli freŝa, ol mia. ≈ ...pli malfreŝa... - Twój chleb jest mniej świeży niż mój. ≈ ...bardziej nieświeży...
La amaso kuris malpli rapide ol la veturilo, kiu ruliĝis tre rapide. ≈ ...pli malrapide... - Tłum biegł mniej szybko niż pojazd, który toczył się bardzo szybko. ≈ ...wolniej...
Ĝuste tie troviĝas unu loko, kiu, estante malplej facile komprenebla, malplej bone aperis en la traduko. ≈ ...plej malfacile... ...plej malbone... - Właśnie tam znajduje się jedno miejsce, które, będąc najmniej łatwe do zrozumienia, najgorzej wypadło w tłumaczeniu. ≈ ...najtrudniejsze... ...najgorsze...
Tiu estas la malplej taŭga el ĉiuj. ≈ ...plej maltaŭga... - Ten jest najmniej odpowiedni ze wszystkich. ≈ ...najbardziej nieodpowiedni...
Li estas la malpli aĝa frato (el la du fratoj). ≈ ...la pli juna... - On jest mniej starym bratem (z dwóch braci). ≈ ...młodszym...

Czasami w takich zdaniach można dowolnie przesuwać prefiks MAL, ale często jest to drobna różnica. Różnica może jednak być ogromna: Li estas malpli bela ol vi. Li estas pli malbela ol vi. Pierwszy wariant jest komplementem, a drugi jest obrazą.

Kiel eble plej

Wyrażenie kiel eble plej pokazuje chęć maksymalizacji czegoś. Pokazuje, że wszystkie możliwości powinny być wykorzystane do osiągnięcia najwyższego stopnia:

La vortaro devis havi amplekson kiel eble plej malgrandan. - Słownik powinien mieć jak najmniejszy rozmiar.

Im mniejszy, tym lepiej.
Diru kiel eble plej rapide, per kio mi povas esti utila al vi! - Powiedz mi jak najszybciej, w jaki sposób mogę ci się przydać!

Użyj maksymalnej prędkości.

Innym popularnym wariantem jest plejeble: Faru tion plejeble rapide!

Nie myl kiel eble plej z kiom eble (plej/pli), które ma ograniczający niuans. Podczas gdy kiel eble plej nakłania do maksimum, kiom eble (pli/plej) pokazuje, że istnieją granice możliwości:

Estas dezirinde ke ĉiuj uzu la novajn vortojn kiom eble egale. - Pożądane jest, aby wszyscy używali nowych słów jednakowo na tyle, na ile to możliwe.

Pełna jednakowość prawdopodobnie nie jest możliwa.
Mi kiom eble evitas tiun vorton. = Mi vere provas eviti tiun vorton, sed povas esti, ke tio ne ĉiam eblas. - Unikam tego słowa na tyle, na ile to możliwe. = Naprawdę staram się unikać tego słowa, ale nie zawsze jest to możliwe.
Li devas — kiom tio estas ebla — uzi lingvon kiom eble plej neŭtralan. - Musi – w miarę możliwości – używać języka możliwie jak najbardziej neutralnego.

Innym wariantem z ograniczającym niuansem jest laŭeble plej.

Kiel i ol

Za pomocą słów kiel i ol można pokazać, z czym się dokonywane jest porównanie. W takim użyciu kiel i ol są podobne do przyimków, ale także do spójników. Można powiedzieć, że tworzą własną kategorię słów: słówka porównawcze.

Za pomocą kiel dokonuje się porównania równości, wskazując co jest do czego podobne. Kiel może współwystępować z słówkami rozpoczynających się na TI- lub sama/same, lecz często to słowo jest dorozumiane:

Tiu ĉi malfreŝa pano estas malmola, kiel ŝtono. - Ten czerstwy chleb jest twardy jak kamień.

Twardość chleba jest podobna do twardości kamienia.
Ŝiaj okuloj estis kiel du steloj. = Ŝiaj okuloj similis al du steloj. - Jej oczy były jak dwie gwiazdy. = Jej oczy były podobne do dwóch gwiazd.
Nia regimentestro estas por siaj soldatoj kiel bona patro. - Nasz pułkownik jest dla swoich żołnierzy jak dobry ojciec.
Mi ĝojas, ke vi havas tian saman opinion, kiel mi. - Cieszę się, że masz taką samą opinię jak ja.
Li estis kiel senviva. = Lia eco similis al senviveco. - Był jak martwy. = Jego cecha była podobna do martwości.
Sentu vin tute kiel hejme. - Czuj się zupełnie jak w domu.
Diskuti kun li estas same senutile, kiel draŝi venton. - Rozmowa z nim jest tak samo bezużyteczna, jak młócenie wiatru.
Mi zorgas pri ŝi tiel, kiel mi zorgas pri mi mem. - Dbam o nią tak samo jak o siebie.
La afero ne estas tia, kiel oni pensas. - Sprawa nie jest taka, jak się myśli.

Za pomocą ol dokonuje się porównań nierówności, które pokazują, co od czegoś się różni. OL zwykle występuje z pli, malpli, malsama, malsame, alia lub alie:

Lakto estas pli nutra, ol vino. = Lakto malsimilas al vino laŭ la nutreco. - Mleko jest bardziej pożywne niż wino. = Mleko różni się od wina pod względem pożywności.
Mi havas pli freŝan panon, ol vi. = Se oni komparas kun vi (kun la pano, kiun vi havas), mi havas pli freŝan panon. - Mam świeższy chleb niż ty. = Jeśli porównam się z tobą (z chlebem, który masz), mój chleb jest świeższy.
Vi estas pli ol beleta, vi estas bela! - Jesteś więcej niż ładniutka, jesteś piękna!
Ŝi estis ankoraŭ pli bela ol antaŭe. - Była jeszcze piękniejsza niż wcześniej.
Pli bone ne fari, ol erari. - Lepiej nie robić niż się pomylić.
Ĝi estis al mi pli kara, ol mi povas diri. - To było mi droższe niż mogę powiedzieć.

Z preferi (prefere, prefero itp.) można pokazać mniej pożądaną rzecz za pomocą jakiegoś słówka. Przed bezokolicznikiem używane jest ol, czasami anstataŭ. Przed rzeczownikiem lub zaimkiem zwykle używane jest al, ale także antaŭ, kontraŭ i anstataŭ jest możliwe:

Tiam Dio inspiris al mi la ideon ekbruligi mian liton, prefere neniigi mian domon per fajro, ol permesi, ke la granda amaso da homoj mizere pereu. - Wtem Bóg zesłał na mnie myśl podpalić moje łóżko, lepiej spalić mój dom, niż pozwolić wielkiemu tłumowi ludzi legnąć nędznie.
Mia edzino preparas manĝojn, kiujn mi certe preferas al la manĝoj el la kuirejoj de la plej bonaj hoteloj. - Moja żona przygotowuje posiłki, które zdecydowanie wolę od dań z kuchni najlepszych hoteli.
Li ne atentas la vizaĝon de princoj, kaj ne preferas riĉulon antaŭ malriĉulo. - Nie zwraca uwagi na twarze książąt i nie stawia bogatych przed biednymi.
Preferos la morton ol la vivon ĉiuj restintoj. = ...ol elekti la vivon... - Wszyscy pozostający będą woleć śmierć od życia. = ...niż wybrać życie...

Ol odnosi się do podmiotu domyślnego. Dlatego ol jest używane.

Kiel i ol wraz z wskaźnikami funkcji.

Jeśli po porównawczym kiel lub ol pojawia się fraza nominalna (lub zaimek) bez wskaźnika funkcji, porównanie jest związane z podmiotem zdania. Wyrażenie z kiel lub ol jakoś jest podmiotem w myśli zdania. Takie wyrażenie z kiel lub ol może również odpowiadać innej funkcji zdania, która nie ma wskaźnika funkcji, np. orzecznikowi.

Jeśli takie wyrażenie porównawczy powinno być rozumiane jako dopełnienie bliższe lub okolicznik, konieczne jest użycie wskaźnika funkcji, aby to pokazać:

Mi elektis lin kiel prezidanto. - Wybrałem go jako prezydent.

W domyśle: Prezydent go wybrał. Prezydentem byłem ja, podmiot zdania.
Mi elektis lin kiel prezidanton. - Wybrałem go na prezydenta.

W domyśle: Ja wybrałem prezydenta. Prezydentem został on, podmiot zdania.
Li amos sian landon pli ol ĉiuj aliaj landoj. (Ĉiuj aliaj landoj amos lian landon malpli.) - On będzie kochał swój kraj bardziej niż wszystkie inne kraje. (Wszystkie inne kraje będą kochały jego kraj mniej.)
Li amos sian landon pli ol ĉiujn aliajn landojn. (Li amos ĉiujn aliajn landojn malpli.) - On będzie kochał swój kraj bardziej niż wszystkie inne kraje. (On będzie kochał wszystkie inne kraje mniej.)
Tie la suno lumis multe pli hele ol ni. (Ni lumis malpli hele.) - Tam słońce świeciło znacznie jaśniej niż my. (My świeciliśmy mniej jasno.)
Tie la suno lumis multe pli hele ol ĉe ni. (Ĉe ni la suno lumis malpli hele.) - Tam słońce świeciło znacznie jaśniej niż u nas. (U nas słońce świeciło mniej jasno.)
Li uzas Esperanton, kiel sekretan lingvon. (Li uzas sekretan lingvon.) - On używa Esperanto jako tajny język. (On używa tajnego języka).
Ŝi havas multe da ne-Esperantistoj kiel amikojn. (Ŝi havas amikojn.) - Ma wielu nie-esperantistów jako przyjaciół. (Ma przyjaciół.)
Al vi kiel al esperantistoj mi volas nur diri, ke terure altaj kaj dikaj estas ankoraŭ la interpopolaj muroj. (Mi diros tion al esperantistoj.) - Dla was jako esperantystów, chcę tylko powiedzieć, że strasznie wysokie i grube są nadal ściany między ludźmi. (Powiem to do Esperantistów.)
Estis tie tiel lume, preskaŭ kiel dum la tago. (Dum la tago estas tiel lume.) - Było tam tak jasno, prawie jak w ciągu dnia. (W ciągu dnia jest tak jasno.)
Mia frato diris al Stefano, ke li amas lin pli, ol sin mem. (Li amas sin mem.) - Mój brat powiedział Stefanowi, że on kocha go bardziej niż siebie samego. (On kocha siebie samego.)
Estas ja pli bone havi ion, ol nenion. (Oni povus havi nenion.) - Lepiej wszakże jest mieć coś niż nic. (Można mieć nic.)
Neniam mi amis lin pli multe, ol en la tago, kiam li de tie ĉi forveturis. (En tiu tago mi amis lin multe.) - Nigdy nie kochałem go bardziej niż w dniu, kiedy stąd odjechał. (W tym dniu bardzo go kochałem.)
Antono devis pensi pri io alia ol pri sia ama aflikto. (Li ne pensu nur pri sia ama aflikto.) - Anton musiał pomyśleć o czymś innym niż jego miłosne strapienie. (Nie powinien myśleć tylko o swoim miłosnym strapieniu).

Czasami wyrażenie z kiel lub ol odnosi się tylko do epitetu słowa. Jeśli jednak taki epitet ma końcówkę N, wyrażenie porównawcze nie powinno mieć końcówki N, ponieważ wyrażenie porównawcze nie jest dopełnieniem bliższym w domyślnym zdaniu:

Li uzas domon grandan kiel palaco. ≈ Li uzas domon. La domo estas granda kiel palaco. - Używa domu wielkiego jak pałac. ≈ Korzysta z domu. Dom jest wielkości pałacu.

Porównanie dotyczy tylko wielkości domu. Porównaj z: Używa wielkiego domu jako pałacu. (Używa pałacu.)
Mi neniam renkontis homon (tian) kiel ŝi. ≈ Mi ne renkontis homon, kiu estas simila al ŝi. - Nigdy nie spotkałem człowieka (takiego) jak ona. ≈ Nie spotkałem człowieka, który byłby taki jak ona.
Ĝi havas du okulojn tiel grandajn, kiel du tasoj. ≈ La okuloj estas tiel grandaj kiel du tasoj. - Ma dwoje oczu tak wielkich jak dwie filiżanki. ≈ Oczy mają wielkość dwóch filiżanek.
Li lernis gravajn lingvojn, kiel la Angla lingvo kaj la Franca. (La Angla lingvo kaj la Franca estas tiaj gravaj lingvoj.) - Nauczył się ważnych języków takich jak angielski i francuski. (Angielski i francuski to bardzo ważne języki.)

Angielski i francuski to przykłady języków, których się nauczył. Może nie nauczył się dokładnie ich.
Mi havas alian proponon, ol la ĵus prezentita. (Mia propono estas alia, ol la ĵus prezentita.) - Mam inną propozycję niż ta właśnie przedstawiona. (Moja propozycja różni się od tej właśnie przedstawionej.)
Li havas korpon pli larĝan ol alta. = ... pli larĝan ol ĝi estas alta. - Ma ciało szersze niż wysokie. = ...szersze niż jest wysokie.

Kiel w odniesieniu do tożsamości i roli

Zwykle porównawcze kiel pokazuje podobieństwo (...tia kiel..., ...tiel kiel... itp.), ale czasami pokazuje ono tożsamość lub rolę. Wtedy kiel oznacza "bycie, będący w roli" lub coś podobnego:

Mi elektis lin kiel prezidanto. = ...estante prezidanto. ...en mia rolo de prezidanto., ...ĉar mi estas prezidanto. - Wybrałem go jako prezydent. = ...będąc prezydentem. ...w mojej roli prezydenta, ...ponieważ ja jestem prezydentem.
Ŝi estus bona por mi kiel edzino! = ...estante edzino! ...en edzina rolo! - Byłaby dla mnie dobra jako żona! = ...będąc żoną! ...w roli małżonki!
Li naskiĝis kiel Franco, sed mortis kiel homarano. - On urodził się jako Francuz, ale zmarł jako homaranista.

On był Francuzem, kiedy się urodził, ale homaranistą, kiedy umarł.

Tylko kontekst może pokazać, czy kiel pokazuje podobieństwo, tożsamość czy rolę.

Wyrażenia porównawcze — czy to skrócone zdania?

Często pełne zdanie podrzędne z orzeczeniem może zastąpić porównawcze wyrażenie z kiel, ale nie zawsze jest to możliwe:

Li uzas sian hejmon kiel laborejon. → Li uzas sian hejmon (tiel), kiel oni uzas laborejon. - On używa swojego domu jako miejsca pracy. → Korzysta z domu (tak), jak z miejsca pracy.

Pełne zdanie z kiel ma takie samo znaczenie jak porównawcze wyrażenie z kiel.
Mi elektis ŝin kiel prezidanton. → Mi elektis ŝin (tiel), kiel oni elektas prezidanton. - Wybrałem ją jako prezydenta. → Wybrałem ją (tak), jak wybiera się prezydenta.

Pełne zdanie z kiel ma inne znaczenie niż wyrażenie porównawcze. Wyrażenie porównawcze informuje o stanowisku, jakie otrzymała. Zdanie z kiel pokazuje sposób, w jaki została wybrana.

Wyrażenia porównawcze z kiel nie są więc (zawsze) zdaniami skróconymi.

Niektórzy uważają, że zawsze powinno się używać tego słowa KI, które byłoby używane w pełnym zdaniu. Wtedy często używają kia(j)(n) zamiast kiel, żeby pokazać porównanie równości. Takie zastosowanie jest nietradycyjne i niewskazane. Czasami może też stać się bardzo nieeleganckie:

Li vizitis tiajn urbojn, kia estas Parizo. - Odwiedził takie miasta jak Paryż. → Li vizitis (tiajn) urbojn kia Parizo.

Lepiej powiedzieć: Li vizitis (tiajn) urbojn kiel Parizo.
Li loĝas en la sama urbo, en kiu mi loĝas. - On mieszka w tym samym mieście, w którym ja mieszkam. → Li loĝas en la sama urbo, en kiu mi.

Lepiej powiedzieć: Li loĝas en la sama urbo kiel mi.
Li naskiĝis en la sama tago kaj en la sama loko, kiam kaj kie mi naskiĝis. - On urodził się tego samego dnia i w tym samym miejscu, kiedy i gdzie ja się urodziłem. → Li naskiĝis en la sama tago kaj en la sama loko, kiam kaj kie mi.

Lepiej powiedzieć: Li naskiĝis en la sama tago kaj (en la sama) loko kiel mi.
Emilio havis sur si eĉ la saman veston, kiun ŝi tiam havis sur si. - Emilia nawet miała na sobie te same ubrania, które wtedy miała na sobie. → Emilio havis sur si eĉ la saman veston kiun tiam.

Powiedz jak Zamenhof: Emilio havis sur si eĉ la saman veston kiel tiam.

Jeśli wyrażenie porównawcze jest pełnym zdaniem podrzędnym, można je wprowadzić za pomocą kia, kiu, kiam itd., ale jeśli wyrażenie porównawcze jest pojedynczą częścią zdania (lub kilkoma częściami zdania bez orzeczenia), użyj porównawczego kiel.

Kvazaŭ

W porównaniach podobieństwa można użyć kvazaŭ zamiast porównawczego kiel, jeśli podobieństwo jest tylko pozorne, nierealne i chce się to podkreślić:

Dum momento li staris senmova, kvazaŭ ŝtoniĝinta. - Przez chwilę stał nieruchomo, jakby skamieniał.

Tak naprawdę nie był skamieniały.
Silente li migris tra la lando, kiu aperis al li kvazaŭ abunda fruktoĝardeno. - W milczeniu wędrował po krainie, która wyglądała dla niego jakby obfity sad.
Ĉiu statuo sur la riĉaj sarkofagoj ŝajnis kvazaŭ ricevinta vivon. - Każdy posąg na bogatych sarkofagach wyglądał jakby odzyskał życie.

Czasami trzeba użyć końcówki N (lub innego wskaźnika funkcji) po porównawczym kvazaŭ i kiel: Tiesto ŝtelis filon de Atreo kaj lin edukis kvazaŭ sian propran.