15 შედგენილი სიტყვები / გრამატიკა

ზოგი სიტყვა წყვილად ან კომბინირებულად ჩნდება. მათ შერეული სიტყვები ეწოდება.

Kaj... kaj

ორმაგი ან მრავალმაგი kaj ხაზგასასმელად და შინაარსის გასამძაფრებლად იხმარება. ამ დროს kaj ყველა ურთიერთდაკავშირებულ საგანთა შორის დაისმის, პირველივეს ჩათვლით. სასაუბრო ენაში ჩვეულებრივ kaj-ზე მახვილი დაისმის ხოლმე:

Kaj Petro kaj Karlo laboras. - პეტრეცა და კარლოც მუშაობენ.

იმის ხაზგასმა, რომ არა მხოლოდ ერთი, არამედ ორივე მუშაობს.
Kaj pluvas kaj blovas. - წვიმს კიდეც და ქარი ქრის კიდეც.

იმის ხაზგასმა, რომ ორივე ბუნებრივი მოვლენა ხდება.
Petro kaj fumas kaj drinkas. - პეტრე ეწევა კიდეც და სვამს კდიეც.

ხაზგასმა, რომ ორივეს აკეთებს.
Kaj ilia amo, kaj ilia malamo, kaj ilia ĵaluzo jam de longe malaperis. - მათი სიყვარულიც, მათი სიძულვილიცა და მათი ეჭვიც უკვე დიდი ხანია გაქრა.

ხაზგასმა, რომ სამივე მათგანი გაქრა.

Nek... nek

ჩვეულებრივი nek ნიშნავს „და არც/ვერც“. მრავალმაგი nek ნიშნავს „და არა/ვერა“. შერეული (კომბინირებული) nek უდრის kaj... kaj-ს პლუს უარყოფა:

Mi renkontis nek lin, nek lian fraton. = Mi kaj ne renkontis lin, kaj ne renkontis lian fraton. - არც ის და არც მისი ძმა არ გამიცნია. = მე ვერც ის გავიცანი და ვერც მისი ძმა გავიცანი.
Nek ĝojo, nek malĝojo daŭras eterne. = Kaj ĝojo, kaj malĝojo ne daŭras eterne. - არც ხალისი, არც წუხილი არ გრძელდება სამუდამოდ.
Ŝi estis muta, povis nek kanti nek paroli. = Ŝi kaj ne povis kanti, kaj ne povis paroli. - ის მუნჯია, ვერც იმღერა და ვერც ისაუბრა.

Aŭ... aŭ

მრავალმაგი aŭ უჩვენებს, რომ წარმოდგენილი ალტერნატივები აუცილებლად ერთადერთია და უნიკალური. მხოლოდ მათთაგან ერთ-ერთი უნდა აირჩეს, არავითარი სხვა. სასაუბრო ენაში ჩვეულებრივ aŭ-ზე მახვილი დაისმის:

Nun ni devas aŭ venki aŭ morti! - ახლა ან უნდა გავიმარჯვოთ, ან მოვკვდეთ!

ორივეს ვერ ვიზამთ და ვერც ამ ორ ალტერნატივათაგან განსხვავებულ რაიმეს გავაკეთებთ.
Aŭ vi faris grandan eraron, aŭ mi ĉion miskomprenis. - ან შენ (თქვენ) დაუშვი(თ) შეცდომა, ან მე ვერ გავიგე ვერაფერი.

სხვა ალტერნატივა არ არსებობს.
Oni povus diri, ke aŭ ŝi forgesis ĉion en la mondo, aŭ ŝi ne havis forton, por iri pluen. - შეიძლება ითქვას, რომ ან მას დაავიწყდა ყველაფერი მსოფლიოში, ანდაც ძალა არ ჰქონდა სიარულის გასაგრძელებლად.

Jen... jen

ჩვეულებრივი jen ყურადღების მისაპყრობად იხმარება. ორმაგ ან მრავალმაგ jen-ს აქვს არა მსგავსი მნიშვნელობა, არამედ აღნიშნავს ალტერნატივებს, ურთიერთმიყოლებით შესაძლებლობებს. Jen... jen = iufoje... alifoje:

Jen mi ardas de varmego, jen mi tremas de frosto. - ზოგჯერ სიცხისგან ვიწვი, ზოგჯერ სიცივისგან ვკანკალებ.

ორი მდგომარეობა ერთამანეთს მოჰყვება. ზოგჯერ მცხელა, ზოგჯერ მცივა.
Ŝia vizaĝo aperigis jen mortan palecon, jen koloron de sango. - მას სახე ხან მკვდარივით ფერმკრთალი ჰქონდა, ხანაც სისხლისფერი.

სახე იცვლებოდა.
Mario videble havis deziron jen koleri, jen ridi, jen premi la manon al tiu ventanimulo. - მარიოს ცხადად ეტყობოდა ხან გაბრაზების, ხან სიცილის, ხანაც ამ ყბედისთვის ხელის ჩამორთმევის სურვილი.
Li okupadis sin jen per tio, jen per alio. - ხან რითი იყო დაკავებული, ხან - რითი.

Ju... des

Ju და des ყოველთვის pli-სა ან malpli-სთან ერთად იხმარება. Ju და des ერთად უჩვენებს, რომ ერთი pli-გამოთქმა დამოკიდებულია მეორეზე. Ju-გამოთქმა აღნიშნავს მთავარ მოქმედებას, ხოლო des-გამოთქმა კი - მასზე დამოკიდებულს:

Ju pli da mono ni havos, des pli rapide kaj bone iros kompreneble nia afero. - რაც უფრო მეტი ფული გვექნება, რასაკვირველია მით უფრო სწრაფად და კარგად წავა ჩვენი საქმე.

თუკი ფული გაიზრდება, მაშინ სისწრაფეც და სიკარგეც გაიზრდება.
Ju pli alte staras la lingvo, des pli rapide progresas la popolo. - რაც უფრო მაღლა დგას ენა, მით უფრო სწრაფად ვითარდება ხალხი.

ერის პროგრესი მისი ენის დონეზეა დამოკიდებული.
Ju pli da bruo, des malpli da ĝuo. - რაც მეტი ხმაურია, მით უფრო ნაკლები სიამოვნებაა.
Ju pli grandaj ili fariĝis, des malpli ili volis tion toleri. - რაც უფრო გაიზარდნენ, მით უფრო აღარ სურდათ ამის ატანა.

გაიზარდნენ რა, მათი შემწყნარებლობა შემცირდა.
Ju pli klare vi elparolas, kaj ju malpli da malfacilaj vortoj vi uzas, des pli bone oni komprenas vin. - რაც უფრო გარკვევით წარმოთქვამ და რაც უფრო ნაკლებ რთულ სიტყვებს ხმარობ, მით უკეთ ესმით შენ.

სიცხადის ზრდა და რთულ სიტყვათა კლება გაგებას აიოლებს.

ზოგჯერ des დამოუკიდებლად გვხვდება, ju-ს გარეშე. მაშინ ju-გამოთქმა ნაგულისხმევია:

La saloneto ne estis vasta, tial des pli frapis la okulojn la eleganteco de ĝia aranĝo. - სალონი არაა დიდი, ამიტომაც მის მოხდენილობას თვალი ნაკლებად ამჩნევს.

ნაგულისხმევია აზრი: Ju pli malvasta estas eleganta salono, des pli la eleganteco frapas la okulojn. (რაც უფრო პატარაა მოხდენილი სალონი, მით უფრო ნაკლებ მოხდენილობას ამჩნევს თვალი.)

დამოუკიდებლად ნახმარი des ხშირად შესაძლოა tiom-ით ჩანაცვლდეს.

ზოგ ენაში წინადადების მთავარი და დამოკიდებული pli-გამოთქმები ერთი და იმავე სიტყვით აღინიშნება. ესპერანტოში ეს ასე არაა. Ju... ju არანაირ აზრს არ გამოხატავს. მთავარი (mal)pli-გამოთქმა აუცილებლად დაირთავს თან ju-ს და დამოკიდებული (mal)pli-გამოთქმა კი - des-ს. არასწორია: Ju pli rapide vi revenos hejmen, ju pli bone. სწორია: Ju pli rapide vi revenos hejmen, des pli bone. რასაკვირველია არასწორია აგრეთვე des... des. მაგრამ შესაძლებელია რამდენიმე ju-გამოთქმის არსებობა, რომელთაც მოჰყვება ერთი ან რამდენიმე des-გამოთქმა (ან მსგავსი): Ju pli zorge kaj ju pli malrapide vi faros la laboron, des pli kontenta kaj des pli ĝoja mi fariĝos.