Liczebniki

Liczebniki to słowa wyrażające liczbę. W esperanto jest trzynaście liczebników:

nul

0

unu

1

du

2

tri

3

kvar

4

kvin

5

ses

6

sep

7

ok

8

naŭ

9

dek

10

cent

100

mil

1000

Inne liczby są wyrażane za pomocą łączenia liczebników. Najpierw mówimy ile jest tysięcy, potem ile setek, potem ile dziesiątek, a na końcu ile jedności:

11

dek unu

12

dek du

13

dek tri

14

dek kvar

15

dek kvin

16

dek ses

17

dek sep

18

dek ok

19

dek naŭ

20

dudek

21

dudek unu

22

dudek du

23

dudek tri

30

tridek

40

kvardek

50

kvindek

60

sesdek

70

sepdek

80

okdek

90

naŭdek

100

cent

101

cent unu

110

cent dek

111

cent dek unu

200

ducent

232

ducent tridek du

300

tricent

400

kvarcent

500

kvincent

600

sescent

700

sepcent

800

okcent

900

naŭcent

1000

mil

1001

mil unu

1011

mil dek unu

1111

mil cent dek unu

1234

mil ducent tridek kvar

2000

du mil

2678

du mil sescent sepdek ok

3000

tri mil

4000

kvar mil

5000

kvin mil

6000

ses mil

7000

sep mil

8000

ok mil

9000

naŭ mil

10000

dek mil

11000

dek unu mil

12000

dek du mil

20000

dudek mil

30000

tridek mil

42000

kvardek du mil

999000

naŭcent naŭdek naŭ mil

999999

naŭcent naŭdek naŭ mil naŭcent naŭdek naŭ

Dziesiątki i setki są opisywane (i wypowiadane) jako jedno słowo: dudek, tridek, ducent, tricent itd. Wszystkie inne liczby powinno się pisać jako osobne słowa, również tysiące.

Dziesiątki i setki, podobnie jak inne słowa, są wymawiane z akcentem na przedostatnią samogłoskę: dUdek, trIdek, dUcent, trIcent. Cała reszta jest wymawiana jako osobne słowa: dEk dU, dEk trI, cEnt dU, cEnt trI, cEnt dEk dU, dU mIl, trI mIl, dU mIl dEk dU.

Jeśli z takich podstawowych wyrażeń liczbowych tworzone są złożenia, np. rzeczowniki odliczebnikowe lub przymiotniki odliczebnikowy, jest to możliwe lub obowiązkowe, żeby zapisywać te zdania łącznie, ewentualnie z myślnikami.

Nul było pierwotnie rzeczownikiem: nulo (nazwa cyfry 0). Ale od dawna jest też używany jako liczebnik bez końcówki, np.: 0,5 = nul komo kvin (lub nulo komo kvin).

Czasami zamiast unu można użyć skróconej formy un'.

Użycie liczebników

Liczebniki najczęściej występują jako epitety rzeczowników. Liczebniki nie otrzymują wtedy końcówek N i J:

Czasami rzeczownik jest pomijany (rozumiany w domyśle):

Nul pojawia się jako epitet liczbowy zwykle tylko przed jednostkami miary:

W innych przypadkach zwykle używa się neniu: Mi havas neniun malamikon.

Liczebniki mogą również występować samodzielnie wypełniając różne funkcje zdania. Często zachowują się jak rzeczowniki. Końcówki J lub N nigdy nie są używane:

Kiedy chodzi o liczbę, można również użyć liczebnika porządkowego: la dua numero, la jaro 1990-a, la tricent-tridek-tria ĉambro. Ale może występować różnica pomiędzy kolejnością a liczbą. Np. kvara oznacza, że ​​było wcześniej trzy inne rzeczy, podczas gdy kvar oznacza, że ​​rzecz ma numer 4 jako swego rodzaju "nazwę". Np. w hotelach często brakuje numerów, dlatego np. pokój sto to niekoniecznie setny pokój. A jeśli ktoś stoi na końcu ulicy, to może powiedzieć, że dom numer jeden nie jest pierwszym domem, ale ostatnim.

Szczególne użycia unu

Podstawowe znaczenie unu jest liczbowe. To zastosowanie wyjaśniono powyżej wraz z innymi liczebnikami. Ale unu ma również specjalne znaczenia i zastosowania. Unu może wyrażać między innymi jednakowość, wyjątkowość, indywidualność i identyczność:

Unu jest również używany indywidualnie bez dodatkowego rzeczownika. Często można powiedzieć, że rzeczownik jest domyślny, ale czasami dodanie rzeczownika tylko utrudniałoby. Wtedy unu jest używane jak zaimek:

Kiedy unu jest używane do oznaczania jednostki lub jest używane jako zaimek (lub czasem do pokazywania unikalności) w opisie wielu jednostek, otrzymuje ono końcówkę J:

Forma unu nie może otrzymać końcówki N. Jest to podstawowa zasada, która obowiązuje zawsze, niezależnie od tego czy unu reprezentuje liczbę, czy pokazuje indywidualność, czy unikalność: Unu mi renkontis en Londono, alian en Parizo. Nigdy nie używaj formy unun. Ale forma unuj może wprawdzie mieć końcówkę N, ponieważ unuj nigdy nie może być czystym liczebnikiem. Zawsze pokazuje indywidualność lub unikalność. Forma unujn jest jednak potrzebna bardzo rzadko: Unujn mi renkontis en Londono, aliajn en Parizo.

Zasada, która zabrania unun, ale zezwala na unujn, jest dziwna z logicznego punktu widzenia. Ale z praktycznego punktu widzenia jest bardzo dobra. W praktyce użycia unu do przedstawiania liczby, unikalności i indywidualności nie są bezwzględnie rozróżnialne. Istnieje wiele przypadków granicznych, dlatego prosta zasada, że ​​unu nigdy nie powinien mieć końcówki N, jest bardzo praktyczna. Nie trzeba za każdym razem zastanawiać się czy unu reprezentuje liczbę, unikalności czy indywidualności. Unuj jednak zawsze reprezentuje unikalność lub indywidualności, więc nie jest problemem użycie po nim końcówki N, jeśli wymaga tego funkcja zdania.

Nie należy mylić umu reprezentującego indywidualność z korelatywem iu. Indywidualność w unu pokazuje, że mówiący dobrze wie, o której osobie mówi (podczas gdy słuchacz prawdopodobnie tego nie wie). Iu pokazuje, że tożsamość danej osoby jest nieznana lub niejasna, albo że tożsamość jest nieistotna:

Często można użyć iu zamiast unu, gdy nie jest ważne pokazanie, czy dana osoba jest znana mówcy. Ale unu jest dokładniejsze. Pokazuje, że mówiący zna tożsamość.

Przymiotnik certa ma czasem znaczenie podobne do reprezentującego indywidualność unu, ale certa jest mocniejsze. Dobitnie pokazuje, że coś jest na pewno znajome mówcy (ale prawdopodobnie nie słuchaczowi): certaj okazoj multe da saĝo estas pli malbona, ol se oni ĝin tute ne havus. Hieraŭ vizitis min certa sinjorino Schmidt.

Rozmaite użycie unu wydaje się niektórym dziwne, po części dlatego, że podręczniki rzadko to wyjaśniają. Dlatego wielu woli używać unu tylko w roli czysto liczbowe i dla innych znaczeń wolą używać iu(j), kelka(j) i certa(j). To zubożenie języka, ponieważ we wszystkich tych słowach występują różne niuanse i wszystkie te niuanse są potrzebne.

Unu... la alia

Zaimkowe unu jest częścią wyrażenia unu... (la) alia, za pomocą którego wskazuje się wzajemność. Unu... (la) alia reprezentuje całe skrócone zdanie. Unu jest zwykle podmiotem w pełnym zdaniu, a (la) alia jest dopełnieniem lub pełni inną funkcję niepodmiotową:

Prawie zawsze można użyć wyrażeń unu... (la) alia bez końcówek J. W razie potrzeby można jednak dodać końcówkę J do alia, a także do unu, w zależności od zamierzonego znaczenia: La junaj knabinoj kaj junuloj ĉe la lageto babilas unuj kun la aliaj. Niektórzy z nich rozmawiają z innymi z nich. Czasami trzeba użyć formy unujn: La registaroj ĵetas la homojn unujn kontraŭ la aliajn. = La registaroj ĵetas unujn homojn kontraŭ la aliajn homojn.

Zamiast wyrażenia unu... la alia można czasem użyć słowa reciproke razem z si lub innym zaimkiem: La knabino kaj la knabo kisis sin reciproke. = La knabino kaj la knabo kisis unu la alian. Można również użyć reciproke razem z unu... la alia w celu podkreślenia wzajemności: Vi ne estas reciproke egalaj unu al la alia en la regiono de la spirito. Można również użyć inter jako przedrostek przy czasowniku, często razem z si lub innyn zaimkiem lub wyrażeniem inter si (inter ni, inter vi), co zawsze oznacza unu kun la alia lub coś podobnego: Ili sin interakuzas. = Ili akuzas unu la alian. Ili interparolas. = Ili parolas unu kun la alia. Ili estis tre amikaj inter si. Nigdy nie używaj zaimka si razem z unu... la alia. Nie mów: Ili amas sin unu la alian. Po prostu powiedz: Ili amas unu la alian.

Liczebniki rzeczownikowe

Liczebniki z przyrostkiem ON reprezentują ułamki:

Liczby większe niż 999999 są wyrażane za pomocą liczebników rzeczownikowych:

miliono

1.000.000 (sześć zer)

miliardo

1.000.000.000 (=dziewięć zer)

biliono

1.000.000.000.000 (= dwanaście zer)

triliono

1.000.000.000.000.000.000 (= osiemnaście zer)

W niektórych językach, np. w angielskim i rosyjskim, słowa wyglądające jak biliono i triliono, mają zupełnie inne wartości. Ale słowa esperanckie powinny mieć tylko znaczenia pokazane powyżej, żadne inne. Są jeszcze wyższe liczby ze słowa tego typu, ale są one bardzo rzadko używane.

Liczebniki rzeczownikowe otrzymują końcówki J i N według tych samych zasad, co inne rzeczowniki:

Liczebniki rzeczownikowe nie mogą bezpośrednio opisywać rzeczownika, ale są używane razem z przyimkiem da:

Również słówka z ON z końcówką O wymaga przyimka pomocniczego: Unu tago estas tricent-sesdek-kvinono aŭ tricent-sesdek-sesono de jaro.

Liczebniki mogą również stać się rzeczownikami, po dodaniu końcówki O. Wtedy reprezentują one coś w związku z liczbą lub grupę z taką liczbą rzeczy. Liczby są zawsze pisane razem przed końcówką O. Dla jasności możemy użyć myślników tam, gdzie pierwotnie były spacje:

Liczby mieszane

Kiedy łączy się liczebniki i liczebniki rzeczownikowe w jedną liczbę, ich różne zasady kolidują. liczebniki chcą być epitetami słowa kluczowego, podczas gdy liczebniki rzeczownikowe same są słowami kluczowymi z da-wyrażeniami występującymi po nich. Generalnie poprawnym rozwiązaniem jest użycie da w takich przypadkach, ponieważ da razem z liczebnikami jest nietypowe, ale wcale nie jest złe:

Liczebniki przymiotnikowe

Dodanie końcówki A do liczebnika tworzy przymiotnik, który pokazuje pozycję w szeregu, liczebnik porządkowy:

Liczebniki porządkowe otrzymują końcówki J i N tak samo jak normalne przymiotniki:

Jeśli dodasz końcówkę A do wielosłownej liczby, można połączyć całość w jedno słowo, ale możesz również zostawić oddzielone słowa. W każdym razie końcówka A jest umieszczana dopiero na końcu. Jeśli łączy się słowa, dla jasności można dodać myślniki. Wtedy myślniki umieszcza się w miejscach, w których są spacje w pierwotnej liczbie wielosłownej:

Używając wyrażenia porządkowego obok zwykłego liczebnika, należy umieść wyrażenie porządkowe jako pierwsze dla jasności:

Inne liczebniki z końcówką A

Słowa -ON z końcówką -A są zwykłymi przymiotnikami.

Miliona, miliarda itd. to zwyczajne przymiotniki, które teoretycznie mogą mieć różne znaczenia w zależności od kontekstu. Ale w praktyce pojawia się prawie tylko znaczenie porządkowe: Nia miliona kliento ricevos specialan donacon.

Również nula jest zwykłym przymiotnikiem, którego teoretycznie można używać w różnych znaczeniach w zależności od kontekstu, np. w znaczeniu porządkowym: je la nula horo kaj tridek minutoj. W praktyce używa się go prawie wyłącznie w znaczeniu "nieistniejący, bezwartościowy, nieważny": Bruo potenca, nula esenco.

Przymiotniki porządkowe stworzone z liczb mieszanych są teoretycznie możliwe, ale niepolecane: nia du-milion-unua kliento. Zamiast tego należy używać wyrażeń z numero: nia kliento numero du milionoj unu.

Przysłówkowe liczebniki

Liczebniki zakończone na E mają takie samo znaczenie, jak odpowiadające im formy przymiotnikowe:

Zniuansowe użycie liczebników

Przyimki ĝis, inter i po mogą być używane z liczebnikami, aby dodać niuans na różne sposoby:

W takich zdaniach przyimki nie mają nic wspólnego z następującym rzeczownikiem, mają znaczenie tylko dla liczby. Jeśli liczebnik zostanie usunięty, przyimek również musi zniknąć, ponieważ sam nie ma już sensu:

Więc te przyimki nie pokazują funkcji zdania, gdy dodają niuans do liczb. Nie są wskaźnikami funkcji, ale pełnią pewną rolę przysłówkową: ĉirkaŭ = proksimume; de = minimume; ĝis = maksimume.

Przyimki liczebników mogą pojawiać się razem z prawdziwymi wskaźnikami funkcji, które pokazują funkcję zdania całego wyrażenia:

W takich zdaniach słowa te są używane tylko do dodawania niuansu, a nie jako przyimki — z wyjątkiem po. Użycie słówka po jest różne. Niektórzy używają po zawsze jako prawdziwego przyimka, co oznacza, że ​​nigdy nie używają końcówki N razem z po, nawet jeśli część zdania działa jako dopełnienie w zdaniu, np. Mi donis al ili po dek eŭroj. Inni używają po tylko w formie przysłówka i dodają końcówkę N, gdy wymaga tego funkcja zdania, np. Mi donis al ili po dek eŭrojn. Oba zastosowania są w zupełności dobre i poprawne.

Wyrażenia matematyczne

Znak równości (=) można wymawiać jak faras lub estas lub egalas (al), mniej więcej według upodobania: du kaj du faras kvar, dek minus tri estas sep, du oble du egalas (al) kvar.

Nie używaj kropki zamiast przecinka w ułamkach. Kropka jest używana jako znak dziesiętny tylko w niektórych krajach. Esperanto, jak większość krajów i języków, używa przecinka.

Słowa określające podjednostki takie jak gramoj i cendoj, mogą czasami być rozumiane w domyśle w takich wyrażeniach: tri kilogramoj (kaj) sepcent, kvar dolaroj (kaj) sepdek kvin. Należy jednak uważać, aby nie było wątpliwości, co to za podjednostka.

Godziny

Aby pokazać godzinę, należy używać jeden z następujących modeli. Słowa horo i minutoj są często tylko w domyśle:

Dla większej przejrzystości możemy dodać wyrażenia en la antaŭtagmezo lub antaŭtagmeze, i en la posttagmezo lub posttagmeze. Ale można również skorzystać z systemu 24-godzinnego:

Zamiast 15 minutoj można użyć kvarono, kvaronhoro lub kvarona horo. Zamiast 30 minutoj często używa się duono, duonhoro lub duona horo.

Godziny są wyrażane za pomocą liczebników porządkowych: tria, naŭa, dek-dua itd. Aby zapytać o godzinę, używamy Słowa pytającego kiom + końcówki A → kioma.

Aby pokazać, kiedy coś się dzieje, należy użyć wskaźnika funkcji, zwykle je, antaŭ, post, ĝis lub ĉirkaŭ:

Jeśli chodzi o godziny, nie używaj wskaźnika funkcji N, ponieważ istnieje ryzyko pomylenia czasu z datą, która również jest pokazywana za pomocą liczebników porządkowych: je la tria = "je la tria horo", la trian = "en la tria tago de la monato".

Daty

Aby pokazać datę, należy używać jeden z następujących modeli. Słowa tago i en la jaro są bardzo często tylko w domyśle:

Określając lata można także używać liczebników porządkowych, ale jest to coraz rzadsze: Estis la lasta de Januaro (en la jaro) mil-okcent-okdek-sepa.

Pomiędzy dniem a miesiącem zawsze używa się de, ponieważ liczebnik porządkowy nie odnosi się do miesiąca, ale do słowa tago, które zwykle jest pomijane: la unua de Majo = la unua tago de Majo, la dek-tria de Decembro = la dek-tria tago de Decembro. Mówiąc la unua Majo, mówimy o pierwszym z kilku majowych miesięcy.

Aby pokazać datę, kiedy coś się wydarzyło, dzieje się lub wydarzy, należy użyć odpowiedniego wskaźnika funkcji. Często używa się końcówki N: