Numeraloj

Numeraloj estas vortetoj, kiuj esprimas nombron. Ekzistas dek tri numeraloj en Esperanto:

nul

0

unu

1

du

2

tri

3

kvar

4

kvin

5

ses

6

sep

7

ok

8

naŭ

9

dek

10

cent

100

mil

1000

Aliajn nombrojn oni esprimas per kombinado de la numeraloj. Oni diras unue kiom da miloj estas, poste kiom da centoj, poste kiom da dekoj, kaj fine kiom da unuoj:

11

dek unu

12

dek du

13

dek tri

14

dek kvar

15

dek kvin

16

dek ses

17

dek sep

18

dek ok

19

dek naŭ

20

dudek

21

dudek unu

22

dudek du

23

dudek tri

30

tridek

40

kvardek

50

kvindek

60

sesdek

70

sepdek

80

okdek

90

naŭdek

100

cent

101

cent unu

110

cent dek

111

cent dek unu

200

ducent

232

ducent tridek du

300

tricent

400

kvarcent

500

kvincent

600

sescent

700

sepcent

800

okcent

900

naŭcent

1000

mil

1001

mil unu

1011

mil dek unu

1111

mil cent dek unu

1234

mil ducent tridek kvar

2000

du mil

2678

du mil sescent sepdek ok

3000

tri mil

4000

kvar mil

5000

kvin mil

6000

ses mil

7000

sep mil

8000

ok mil

9000

naŭ mil

10000

dek mil

11000

dek unu mil

12000

dek du mil

20000

dudek mil

30000

tridek mil

42000

kvardek du mil

999000

naŭcent naŭdek naŭ mil

999999

naŭcent naŭdek naŭ mil naŭcent naŭdek naŭ

Dekoj kaj centoj estas kunskribataj (kaj elparolataj) kiel po unu vorto: dudek, tridek, ducent, tricent k.t.p. Ĉio alia estu skribata kiel apartaj vortoj, ankaŭ miloj.

Dekoj kaj centoj ricevas same kiel aliaj vortoj akcenton je la antaŭlasta vokalo: dUdek, trIdek, dUcent, trIcent. Ĉio alia estas elparolata kiel apartaj vortoj: dEk dU, dEk trI, cEnt dU, cEnt trI, cEnt dEk dU, dU mIl, trI mIl, dU mIl dEk dU.

Se el tiaj ĉi bazaj nombraj esprimoj oni kreas vortkunmetaĵojn, ekz. substantivajn nombrovortojn aŭ adjektivajn nombrovortojn, oni tamen povas aŭ devas kunskribi, eventuale kun dividostrekoj.

Nul origine estis substantivo: nulo (nomo de la cifero 0). Sed oni delonge uzas ĝin ankaŭ kiel numeralon sen finaĵo, ekz.: 0,5 = nul komo kvin (aŭ nulo komo kvin).

Iafoje oni povas uzi la mallongigitan formon un' anstataŭ unu.

Uzado de numeraloj

Numeraloj plej ofte aperas kiel epitetoj de substantivoj. La numeraloj tiam ne ricevas la finaĵojn N kaj J:

Iafoje la substantivo estas forlasita (subkomprenata):

Nul aperas kiel nombra epiteto ordinare nur antaŭ mezurunuoj:

En aliaj okazoj oni normale uzas neniu: Mi havas neniun malamikon.

Numeraloj povas ankaŭ aperi memstare en diversaj frazroloj. Ofte ili kondutas substantivece. Neniam oni uzas la finaĵojn J aŭ N:

Kiam temas pri numero, oni ankaŭ povas uzi ordan numeralon: la dua numero, la jaro 1990-a, la tricent-tridek-tria ĉambro. Sed povas esti diferenco inter vicordo kaj numero. Ekz. kvara signifas, ke estis tri aliaj antaŭe en vicordo, dum numero kvar signifas, ke la afero havas la ciferon 4 kiel iaspecan "nomon". En ekz. hoteloj ofte mankas numeroj, kaj tial ekz. ĉambro cent ne nepre estas la centa ĉambro. Kaj se oni staras ĉe la fino de strato, oni povas diri, ke domo numero unu ne estas la unua domo, sed la lasta.

Specialaj uzoj de unu

La baza signifo de unu estas nombra. Tiu uzo estas klarigita ĉi-antaŭe kune kun la aliaj numeraloj. Sed unu havas ankaŭ kelkajn specialajn signifojn kaj uzojn. Unu povas esprimi interalie samecon, unikecon, individuecon kaj identecon:

Unu estas ankaŭ uzata individuece sen posta substantivo. Ofte oni povas diri, ke substantivo estas subkomprenata, sed iafoje aldono de substantivo nur ĝenus. Tiam unu estas uzata pronomece:

Kiam individueca aŭ pronomeca (iafoje unikeca) unu estas uzata pri pluraj individuoj, ĝi ricevas la finaĵon J:

La formo unu ne povas ricevi la finaĵon N. Tio estas baza regulo, kiu ĉiam validas, ĉu unu montras nombron, ĉu ĝi montras individuecon, ĉu unikecon: Unu mi renkontis en Londono, alian en Parizo. Neniam uzu la formon unun. Sed la formo unuj ja povas ricevi N-finaĵon, ĉar unuj neniam povas esti pura numeralo. Ĝi ĉiam montras individuecon aŭ unikecon. La formo unujn estas tamen bezonata nur treege malofte: Unujn mi renkontis en Londono, aliajn en Parizo.

La regulo, kiu malpermesas unun, sed permesas unujn, estas stranga el vidpunkto de logiko. Sed ĝi estas tre bona el vidpunkto de praktika uzado. En la praktiko la nombra, unikeca kaj individueca uzoj de unu ne estas rigore distingeblaj. Estas multaj limokazoj, kaj tial la simpla regulo, ke unu neniam havu N-finaĵon, estas tre praktika. Oni ne bezonas cerbumi ĉiufoje, ĉu unu montras nombron, unikecon aŭ individuecon. Unuj tamen ĉiam montras individuecon aŭ unikecon, kaj tial ne estas problemo uzi post ĝi N-finaĵon, se la frazrolo tion postulas.

Ne konfuzu individuecan unu kun la tabelvorto iu. Individueca unu montras, ke la parolanto bone scias, pri kiu individuo li parolas (dum la aŭskultanto kredeble ne scias). Iu montras, ke la identeco de la priparolata individuo estas nekonata aŭ neklara, aŭ ke la identeco ne estas grava:

Ofte oni povas uzi iu anstataŭ unu, kiam ne estas grave montri, ĉu la individuo estas konata al la parolanto. Sed unu estas pli preciza. Ĝi montras, ke la parolanto ja scias la identecon.

La adjektivo certa havas iafoje signifon similan al individueca unu, sed certa estas pli forta. Ĝi emfaze montras, ke io estas certe konata al la parolanto (sed verŝajne ne al la aŭskultanto): certaj okazoj multe da saĝo estas pli malbona, ol se oni ĝin tute ne havus. Hieraŭ vizitis min certa sinjorino Schmidt.

La multspeca uzo de unu ŝajnas stranga al iuj, interalie ĉar lernolibroj malofte klarigas ĝin. Tial multaj preferas uzi unu nur en pure nombra rolo, kaj preferas por la aliaj signifoj la vortojn iu(j), kelka(j) kaj certa(j). Tio estas malriĉigo de la lingvo, ĉar ĉiuj ĉi vortoj esprimas malsamajn nuancojn, kaj ĉiuj tiuj nuancoj estas bezonataj.

Unu... la alia

Pronomeca unu estas parto de la esprimo unu... (la) alia, per kiu oni montras reciprokecon. Unu... (la) alia reprezentas tutan mallongigitan frazon. Unu normale estas subjekto en la plena frazo, kaj (la) alia estas objekto aŭ havas alian nesubjektan rolon:

Oni povas preskaŭ ĉiam uzi unu... (la) alia sen J-finaĵoj. Laŭbezone oni tamen povas aldoni J-finaĵon al alia kaj ankaŭ al unu depende de la celita senco: La junaj knabinoj kaj junuloj ĉe la lageto babilas unuj kun la aliaj. Unuj el ili babilas kun aliaj el ili. Iafoje oni devas uzi la formon unujn: La registaroj ĵetas la homojn unujn kontraŭ la aliajn. = La registaroj ĵetas unujn homojn kontraŭ la aliajn homojn.

Anstataŭ unu... la alia oni povas kelkfoje uzi la vorton reciproke kune kun si aŭ alia pronomo: La knabino kaj la knabo kisis sin reciproke. = La knabino kaj la knabo kisis unu la alian. Oni ankaŭ povas uzi reciproke kune kun unu... la alia por emfazi la reciprokecon: Vi ne estas reciproke egalaj unu al la alia en la regiono de la spirito. Oni povas ankaŭ uzi inter prefiksece ĉe verbo, ofte kune kun si aŭ alia pronomo, aŭ la esprimon inter si (inter ni, inter vi), kiu ĉiam signifas unu kun la alia aŭ simile: Ili sin interakuzas. = Ili akuzas unu la alian. Ili interparolas. = Ili parolas unu kun la alia. Ili estis tre amikaj inter si. Oni neniam uzu la pronomon si kune kun unu... la alia. Ne diru: Ili amas sin unu la alian. Diru simple: Ili amas unu la alian.

Substantivaj nombrovortoj

Nombrovortoj kun la sufikso ON montras partajn nombrojn:

Pli altaj nombroj ol 999999 estas esprimataj per substantivaj nombrovortoj:

miliono

1.000.000 (ses nuloj)

miliardo

1.000.000.000 (= naŭ nuloj)

biliono

1.000.000.000.000 (= dek du nuloj)

triliono

1.000.000.000.000.000.000 (= dek ok nuloj)

Kelkaj lingvoj, interalie la Angla kaj la Rusa, donas tute aliajn valorojn al nombrovortoj similformaj kiel biliono kaj triliono. La Esperantaj vortoj tamen havu nur la ĉi-antaŭe montritajn signifojn, neniujn aliajn. Ekzistas ankoraŭ pli altaj tiaj vortoj, sed ili estas tre malofte uzataj.

Substantivaj nombrovortoj ricevas la finaĵojn J kaj N laŭ la samaj reguloj kiel aliaj substantivoj:

Substantivaj nombrovortoj ne povas rekte priskribi substantivon, sed estas uzataj kune kun la prepozicio da:

Ankaŭ ON-vorto kun O-finaĵo bezonas helpan prepozicion: Unu tago estas tricent-sesdek-kvinono aŭ tricent-sesdek-sesono de jaro.

Ankaŭ numeraloj povas fariĝi substantivoj per aldono de O-finaĵo. Tiam ili montras ian aferon kun rilato al la nombro, aŭ grupon kun tiom da aferoj. Antaŭ O-finaĵo oni ĉiam kunskribas numeralojn. Por klareco oni povas uzi dividostrekojn, kie origine estis spacetoj:

Miksitaj nombroj

Kiam oni miksas numeralojn kaj substantivajn nombrovortojn en unu nombro, iliaj malsamaj reguloj kolizias. Numeraloj volas esti epitetoj de ĉefvorto, dum substantivaj nombrovortoj mem estas ĉefvortoj kun da-esprimo post si. Ĝenerale la ĝusta solvo estas uzi da en tiaj okazoj, ĉar da kune kun numeraloj estas nekutima, sed tute ne erara:

Adjektivaj nombrovortoj

Se oni aldonas la finaĵon A al numeralo, oni kreas adjektivon, kiu montras pozicion en vicordo, ordan numeralon:

Ordaj numeraloj ricevas J-finaĵon kaj N-finaĵon same kiel ordinaraj adjektivoj:

Se oni aldonas A-finaĵon al plurvorta nombro, oni povas kunmeti la tuton en unu vorton, sed oni ankaŭ povas lasi la apartajn vortojn. Ĉiuokaze oni metas A-finaĵon nur laste. Se oni kunmetas, oni povas skribi dividostrekojn por klareco. Tiam oni metu la strekojn tie, kie estas spacetoj en la origina plurvorta nombro:

Kiam oni uzas vicordan esprimon apud ordinara numeralo, oni metu la vicordan esprimon unue por klareco:

Aliaj nombrovortoj kun A-finaĵo

ON-vortoj kun A-finaĵo estas ordinaraj adjektivoj.

Miliona, miliarda k.t.p. estas ordinaraj adjektivoj, kiuj teorie povas havi diversajn signifojn laŭ la kunteksto. Sed en la praktiko preskaŭ nur vicorda signifo aperas: Nia miliona kliento ricevos specialan donacon.

Ankaŭ nula estas ordinara adjektivo, kiu teorie povas esti uzata kun diversaj signifoj laŭ la kunteksto, ekz. kun vicorda signifo: je la nula horo kaj tridek minutoj. En la praktiko ĝi estas uzata preskaŭ nur kun la signifo "neekzistanta, senvalora, nevalida": Bruo potenca, nula esenco.

Vicordaj adjektivoj el miksitaj nombroj estas teorie eblaj, sed apenaŭ rekomendindaj: nia du-milion-unua kliento. Oni uzu prefere esprimojn kun numero: nia kliento numero du milionoj unu.

Adverbaj nombrovortoj

Nombrovortoj kun E-finaĵo havas la samajn signifojn kiel la respondaj adjektivaj formoj:

Nuanciloj de nombrovortoj

La prepozicioj ĝis, inter kaj po povas uziĝi kun nombrovortoj por ilin nuanci en diversaj manieroj:

En ĉi tiaj frazoj la prepozicioj neniel koncernas la postan substantivon, sed havas sencon nur por la nombro. Se oni forprenas la nombrovorton, ankaŭ la nuancilo devas malaperi, ĉar ĝi ne plu havas sencon:

Tiuj prepozicioj do ne montras frazrolon, kiam ili nuancas nombrojn. Ili ne estas rolmontriloj, sed havas ian adverbecan rolon: ĉirkaŭ = proksimume; de = minimume; ĝis = maksimume.

Nombrovortaj nuanciloj povas aperi kune kun veraj rolmontriloj, kiuj montras la frazrolon de la tuta esprimo:

En tiaj ĉi frazoj oni uzas tiujn ĉi vortetojn nur kiel nuancilojn, kaj ne kiel prepoziciojn — escepte de po. Pri po la lingvouzo varias. Iuj uzas po ĉiam kiel veran prepozicion, kio signifas, ke ili neniam uzas N-finaĵon kune kun po, eĉ se la frazparto rolas kiel objekto en la frazo, ekz.. Mi donis al ili po dek eŭroj. Aliaj uzas po ĉiam adverbece, kaj aldonas N-finaĵon, kiam la frazrolo tion postulas, ekz. Mi donis al ili po dek eŭrojn. Ambaŭ uzoj estas tute bonaj kaj ĝustaj.

Matematikaj esprimoj

Egalsignon (=) oni povas elparoli kiel faras aŭ estas aŭ egalas (al), pli-malpli laŭplaĉe: du kaj du faras kvar, dek minus tri estas sep, du oble du egalas (al) kvar.

Ne uzu punkton anstataŭ komo ĉe decimaloj. Punkto estas uzata kiel decimala signo nur en kelkaj landoj. Esperanto, same kiel plej multaj landoj kaj lingvoj, uzas decimalan komon.

Vortojn por subunuoj kiel gramoj kaj cendoj oni povas iafoje subkompreni en tiaj ĉi esprimoj: tri kilogramoj (kaj) sepcent, kvar dolaroj (kaj) sepdek kvin. Sed oni atentu, ke ne estiĝu dubo, pri kia subunuo temas.

Horoj

Por montri horon oni sekvu iun el la ĉi-postaj modeloj. La vortojn horo kaj minutoj oni tre ofte nur subkomprenas:

Por plia klareco oni povas aldoni la esprimojn en la antaŭtagmezo aŭ antaŭtagmeze, kaj en la posttagmezo aŭ posttagmeze. Sed oni ankaŭ povas uzi la 24-horan sistemon:

Anstataŭ 15 minutoj oni povas uzi kvarono, kvaronhoro aŭ kvarona horo. Anstataŭ 30 minutoj oni ofte uzas duono, duonhoro aŭ duona horo.

Horojn oni montras per ordaj numeraloj: tria, naŭa, dek-dua k.t.p. Por demandi pri horo oni do uzas la demandvorton kiom + A-finaĵo → kioma.

Por montri, kiam io okazas, oni devas uzi rolmontrilon, normale je, antaŭ, post, ĝis aŭ ĉirkaŭ:

Kiam temas pri horoj, oni ne uzu la rolmontrilon N, ĉar oni riskas konfuzi horon kun dato, kiu ankaŭ estas montrata per ordaj numeraloj: je la tria = "je la tria horo", la trian = "en la tria tago de la monato".

Datoj

Por montri daton oni sekvu la jenajn modelojn. La vortoj tago kaj en la jaro estas tre ofte nur subkomprenataj:

Por jaroj oni ankaŭ povas uzi ordajn numeralojn, sed tio fariĝas pli kaj pli malofta: Estis la lasta de Januaro (en la jaro) mil-okcent-okdek-sepa.

Inter la tago kaj la monato oni ĉiam uzu de, ĉar la orda numeralo ne rilatas al la monato, sed al la vorto tago, kiu normale estas forlasita: la unua de Majo = la unua tago de Majo, la dek-tria de Decembro = la dek-tria tago de Decembro. Se oni diras la unua Majo, oni parolas pri la unua el pluraj Maj-monatoj.

Por montri la daton, kiam io okazis, okazas aŭ okazos, oni uzu taŭgan rolmontrilon. Ofte oni uzas la finaĵon N: