24 Glagoli i rečenične uloge / Gramatika

Najvažniji dio rečenice je predikat. On određuje gramatičku strukturu cijele rečenice. Predikat je poput scenarija za predstavu. Značenje predikatnog glagola određuje kakvi se glumci kogu pojaviti i kakve uloge mogu imati. Za ispravno sklapanje rečenica treba dakle dobro poznavati značenje svakog glagola i znati koji se "glumci" mogu ili moraju pojaviti. Najvažnije je znati detalje o subjektu, objektu i predikativu.

Glagoli bez subjekta

Gotovo svaki esperantski glagol treba imati subjekt, ali ipak neki glagoli ga ne trebaju. To su glagoli bez subjekta:

tagiĝi: = razdaniti se. Za potpunu rečenicu dovoljan je samo glagol (u bilo kojem obliku osim infinitiva): Tagiĝis. Baldaŭ tagiĝos.
temi: = "raditi se (o)". Temi ne zahtijeva subjekt, ali obično ima pri-adjekt koji označava temu: Temas pri politiko. Verŝajne temos pri ni. Ono što ima temu može se ipak javiti kao subjekt: La libro temas pri matematiko.
pluvi: = kišiti. Pluvis hieraŭ. Baldaŭ pluvos. Ako nešto što nije kišnica pada na sličan način, javlja se kao subjekt: Ĉiuspecaj demandoj pluvis sur ŝin. Ŝtonoj pluvis sur ilin. (Ono što pada ne može biti objekt. Ne može se reći: Pluvis ŝtonojn sur ilin.)

Netranzitivni (neprijelazni) glagoli

Većina glagola mora imati subjekt, ali mnogi od njih ne mogu imati objekt. To su netranzitivni (neprijelazni) glagoli.

morti: = umrijeti. Subjekt je osoba koja gubi život: En la domo de la malgranda Niko mortis lia maljuna avino.
okazi: = dogoditi se. Subjekt je radnja ili nešt slično: En tiu urbo ĉiujare okazas foiro. Kio okazis? Okazis io grava.
danci: = plesati. Subjekt je osoba koja se kreće plešući: La gejunuloj kune dancis. Ponekad se vrsta plesa javlja kao objekt: Mi dancis valson kun li.

Tranzitivni (prijelazni) glagoli

Mnogi glagoli sa subjektom osim subjekto mogu imati i objekt. To su tranzitivni (prijelazni) glagoli:

vidi: = vidjeti. Subjekt je onaj koji očima uočava nešto. Objekt je ono što je uočeno: La knabino vidas la domon. Ĉu vi vidis la akcidenton?
preni: = uzeti. Subjekt je onaj tko uzrokuje radnju i dobiva objekt. Objekt je ono što, zbog uzimanja, prelazi subjektu: Ŝi prenis teleron el la ŝranko.
helpi: = pomoći. Subjekt je onaj tko pomaže. Onaj čiji se zadatak ili posao olakšava može biti objekt: Ili helpis la blindulon. Umjesto objekta može se koristiti i al-adjekt: Eble mi povos helpi al vi.

Opisni glagoli

Opisni glagoli veza su između opisa i subjekta ili objekta. Takav opis zove se predikativ. Oni najčešće nemaju "pokazatelje uloge".

esti: = biti. Subjekto je ono što ima neku osobinu. Ta osobina se javlja kao predikativ: La domo estas granda. Mia patro estis ŝoforo.
fariĝi: = postati. Subjekt je ono što dobiva neku osobinu. Ta osobina se javlja kao predikativ: La etoso fariĝis bona. Ili fariĝis ŝtelistoj.
opinii: = smatrati. Subjekt je osoba koja ima mišljenje o osobini nečega. Objekt je ono što ima tu osobinu. Sama osobina se javlja kao predikativ objekta: Mia fratino opinias viajn klopodojn vanaj.

IG-glagoli

Glagoli dobiveni pomoću sufiksa IG su uvijek tranzitivni. Njima se izražava uzrokovanje nekog rezultata. Subjekt uvijek uzrokuje ili je uzrok. Korije ili korijeni ispred IG određuju rezultat.

Ako je rezultat IG-glagola osobina ili stanje (položaj, identitet...), objekt je onaj tko dobiva to svojstvo, stanje itd.

lacigi: = umoriti. Objekt je onaj koji postaje umoran: La tro multa parolado lacigas lin. La vojaĝo certe vin lacigis. Tiu ĉi medikamento estas bona, sed ĝi lacigas la uzanton.
edzinigi: = udati se. LObjekt je osoba koja postaje supruga: Mi edzinigas mian filinon ne kun ia simpla nobelo. Li edzinigis ŝin al si per la edziĝa ringo kontraŭ la volo de ŝia patro.

Kod nekih IG-glagola rezultat je netransitivna radnja. Tada je IG-glagol nastao od drugog glagola koji nije tranzitivan. Kod takvih IG-glagola, objekt je subjekt originalnog glagola:

bruligi: = zapaliti. Objekt je ono što počinje goriti: Post infekta malsano oni ofte bruligas la vestojn de la malsanulo. La suda suno bruligas lian nudan kapon.
sidigi: = posjesti. Objekt je onaj koga se stavlja u sjedeći položaj Rapide ŝi prenis la infanon sur la brakojn kaj sidigis ĝin sur siaj genuoj. La hundon li residigis sur la keston.

Kod nekih IG- glagola rezultat je tranzitivna radnja. Radi se o IG-glagolu nastalom od glagola koji je već tranzitivan. Takvi se IG-glagoli mogu koristiti na dva načina. Objekt IG-glagola može biti ili subjekt originalnog glagola, ili objekt originalnog glagola:

sciigi: = učiniti da netko drugi nešto sazna. Objekt može biti onaj tko saznaje nešto: Ŝi sciigis min pri la novaĵo. Objekt može biti i sama novost: Ŝi sciigis la novaĵon al mi.
memorigi: = učiniti da se netko nečega sjeti. Objekt može biti onaj tko se nečega prisjeća: Tio memorigas min pri mia infaneco. Objekt može biti i samo sjećanje: Tio memorigas al mi mian infanecon.

Nije moguće oboje istovremeno. Ne može se reći: Ŝi sciigis min novaĵon. Niti se može reći: Tio memorigas min mian infanecon.

IĜ-glagoli

Glagoli dobiveni pomoću sufiksa IĜ su uvijek netranzitivni.

Obični IĜ-glagoli pokazuju prelazak u novo stanje. Korijen ili korijeni ispred IĜ pokazuju rezultat, novo stanje. Subjekt običnog IĜ-glagola je ono što postiže novo stanje. Eventualni uzrok prelaska u drugo stanje obično se ne pojavljuje u rečenici. Kod Ĝ-verboj uzrok nije zanimljiv:

malpuriĝi: = zaprljati se. Subjekt je taj koje postaje prljav: Mia vesto malpuriĝis.
glaciiĝi: = zalediti se. Subjekt je ono što postaje led ili poput leda: La akvo glaciiĝis. (Voda se zaledila.)
edziniĝi: = udati se. Subjekt je onaj koji postaje supruga: Ĉu vi volas edziniĝi kun mi?

Kod IĜ-glagola nastalih od tranzitivnih glagola ne radi se o nastanku nečega ili promjeni stanja, nego o radnji koja se događa sama od sebe. Ili ne postoji uzročnik, ili on nije bitan. Subjekt IĜ-glagola je objekt originalnog glagola. Kod takvih glagola IĜ dakle služi da bi zamijenio uloge. To je slično pasivu. Međutiv, kod pravog pasiva uzročnik mora postojati, iako ga se možda ne spominje.

detruiĝi: = uništiti se. Subjekt je ono što postaje potpuno uništeno, pokvareno ili razrušeno. Da li je to netko uništio ili se samo uništilo, to IĜ-glagol ne kazuje: Tiu ĉi domo detruiĝis dum la milito. Ĉiuj miaj planoj detruiĝis. Originalni glagol detrui znači "uzrokovati potpuni kvar ili rušenje": La milito detruis la domojn.
ruliĝi: = kotrljati se. Subjekt je ono što se pomiče okrećući se oko sebe, ili vozilo koje se kreće jer se njegovi kotači okreću: La veturilo ruliĝis tre rapide. Ruli znači "pomicati nešto okretanjem njega ili njegovih kotača": Rulu nun al mi grandan ŝtonon. La vendisto rulis sian ĉaron laŭ la strato.
komenciĝi: = započeti. Subjekt je ono o čijem se prvom dijelu (početku) radi: Tiam komenciĝis la milito. Lia nomo komenciĝas per "Z". Komenci znači "uzrokovati početak, napraviti prvi dio nečega": Ili komencis sian vojaĝon. Ŝi komencis paroli.