24 Glagoli in stavčne funkcije / Slovnica

Najpomembnejši stavčni člen je povedek. Obvladuje slovnico vsega stavka. Povedek je kakor manuskript gledališke predstave. Pomen povedkovega glagola določa, kakšne vloge lahko nastopijo in kakšne funkcijske kazalnike naj imajo. Za pravilno zgradbo stavka moramo za vsak glagol dobro poznati njegov pomen in vedeti, v kakšni vlogi more ali mora nastopiti. Najbolj važno je poznati podrobnosti o osebku predmetu in povedkovem določilu.

Glagoli brez osebka

Skoraj vsak esperantski glagol mora imeti osebek, toda nekateri glagoli takšnega stavčnega člena ne potrebujejo. So brez osebka:

tagiĝi: Že sama določna oblika glagola zadošča za tvorbo popolnega stavka: Tagiĝis. Baldaŭ tagiĝos.
temi: Temi ne potrebuje osebka, a ima navadno prislovno določilo na pri, ki pokaže temo: Temas pri politiko. Verŝajne temos pri ni. Tisto, kar ima temo, pa lahko nastopi kot osebek: La libro temas pri matematiko.
pluvi: Pluvis hieraŭ. Baldaŭ pluvos. Če kaj drugega kot dež pada dežu podobno, se tisto pojavi kot osebek: Ĉiuspecaj demandoj pluvis sur ŝin. Ŝtonoj pluvis sur ilin. (Padavina ne more nastopiti kot predmet. Ni mogoče reči: Pluvis ŝtonojn sur ilin.)

Neprehodni glagoli

Največ glagolov mora imeti osebek, a mnogi izmed njih ne morejo imeti predmeta. To so neprehodni glagoli.

morti: Osebek je tisti, ki izgubi svoje življenje: En la domo de la malgranda Niko mortis lia maljuna avino.
okazi: Osebek je dejanje ali podobna zadeva: En tiu urbo ĉiujare okazas foiro. Kio okazis? Okazis io grava.
danci: Osebek je tisti, ki se giblje s plesnim korakom: La gejunuloj kune dancis. Včasih se vrsta plesa pojavi kot predmet: Mi dancis valson kun li.

Prehodni glagoli

Mnogi glagoli z osebkom imajo lahko poleg osebka tudi predmet. To so prehodni glagoli:

vidi: Osebek je tisti, ki z očesom nekaj zaznava. Predmet je tisto, kar je zaznano: La knabino vidas la domon. Ĉu vi vidis la akcidenton?
preni: Osebek je tisti, ki povzroči dejanje in dobi predmet. Predmet je tisto, kar s prijetjem preide k osebku: Ŝi prenis teleron el la ŝranko.
helpi: Osebek je tisti, ki pomaga. Tisto, čigar naloga ali delo je olajšano, je lahko predmet: Ili helpis la blindulon. Lahko tudi uporabimo prislovno določilo na al namesto predmeta: Eble mi povos helpi al vi.

Opisni glagoli

Opisni glagoli povezujejo opis z osebkom ali s predmetom. Takšen opis imenujemo povedkovo določilo. Najčešče nima funkcijskega kazalnika.

esti: Osebek je tisto, kar ima nekakšno lastnost. Lastnost nastopa kot povedkovo določilo: La domo estas granda. Mia patro estis ŝoforo.
fariĝi: Osebek je tisto, kar dobi nekakšno lastnost. Lastnost nastopa kot povedkovo določilo: La etoso fariĝis bona. Ili fariĝis ŝtelistoj.
opinii: Osebek je tisti, ki ima mnenje o lastnosti nekoga. Predmet je tisto, kar ima lastnost. Lastnost sama nastopa kot povedkovo določilo predmeta: Mia fratino opinias viajn klopodojn vanaj.

Glagoli s pripono IG

Glagoli, tvorjeni s pripono IG, so vedno prehodni. Prikazujejo vzrok za nek izid. Osebek je vedno vzrok ali povzročitelj. En ali več korenov pred IG prikazujejo izid.

Če je izid glagola z IG lastnost ali stanje (položaj, istovetnost ...), je predmet tisti, ki prejme tisto lastnost, stanje itd.:

lacigi: Predmet je tisti, ki postane utrujen: La tro multa parolado lacigas lin. La vojaĝo certe vin lacigis. Tiu ĉi medikamento estas bona, sed ĝi lacigas la uzanton.
edzinigi: Predmet je tisti, ki postane soproga: Mi edzinigas mian filinon ne kun ia simpla nobelo. Li edzinigis ŝin al si per la edziĝa ringo kontraŭ la volo de ŝia patro.

Pri nekaterih glagolih z IG je rezultat neprehodno dejanje. Tedaj naredimo glagol z IG iz drugega glagola, ki je neprehoden. Pri takšnih glagolih z IG je predmet osebek izvirnega glagola:

bruligi: Predmet je tisto, kar zagori: Post infekta malsano oni ofte bruligas la vestojn de la malsanulo. La suda suno bruligas lian nudan kapon.
sidigi: Predmet je tisto, kar je postavljeno v sedeč položaj: Rapide ŝi prenis la infanon sur la brakojn kaj sidigis ĝin sur siaj genuoj. La hundon li residigis sur la keston.

Pri nekaterih glagolih z IG je rezultat prehodno dejanje. Tedaj smo naredili glagol z IG iz glagola, ki je že bil prehoden. Obstajata dva načina, kako uporabiti takšne glagole z IG. Predmet glagola z IG je lahko osebek izvirnega glagola ali predmet izvirnega glagola:

sciigi: Predmet je lahko tisti, ki nekaj izve: Ŝi sciigis min pri la novaĵo. V drugi možnosti je lahko predmet izvedena zadeva: Ŝi sciigis la novaĵon al mi.
memorigi: Predmet je lahko tisti, ki se nečesa spominja: Tio memorigas min pri mia infaneco. V drugi možnosti je lahko predmet spomnjena zadeva: Tio memorigas al mi mian infanecon.

Ne moremo uporabiti obeh možnosti hkrati. Ne moremo reči: Ŝi sciigis min novaĵon. Niti ne moremo reči: Tio memorigas min mian infanecon.

Glagoli s pripono IĜ

Glagoli, ki jih naredimo s pripono IĜ, so vedno neprehodni.

Navadni glagoli z IĜ prikazujejo prehod v novo stanje. En ali več korenov pred IĜ prikazuje izid, novo stanje. Osebek običajnega glagola z IĜ je tisto, kar vstopi v novo stanje. Morebitni povzročitelj prehoda se po navadi ne pojavi v stavku. Pri glagolih z IĜ povzročitelj ni zanimiv:

malpuriĝi: Osebek je tisto, kar postane nečisto: Mia vesto malpuriĝis.
glaciiĝi: Osebek je tisto, kar postane led ali ledeno: La akvo glaciiĝis.
edziniĝi: Osebek je tisti, ki postane soproga: Ĉu vi volas edziniĝi kun mi?

Pri glagolih z IĜ, narejenih iz prehodnih glagolov, ne gre za nastanek rezultata ali spremembo, ampak za dejanje, ki se zgodi samo po sebi. Ali povzročitelj ne obstaja ali pa se ne zanimamo za morebitnega povzročitelja. Osebek glagola z IĜ je predmet izvirnega stavka. Pri takšnih glagolih torej IĜ služi za zamenjavo stavčnih funkcij. To je podobno kot pri trpniku. Vendar pa pri pravem trpniku povzročitelj nujno obstaja, čeprav ga morda ne omenimo.

detruiĝi: Osebek je tisto, kar postane popolnoma razdejano ali podrto. Ali je nekdo to porušil ali je postalo takšno samo po sebi, tega glagol z IĜ ne pokaže: Tiu ĉi domo detruiĝis dum la milito. Ĉiuj miaj planoj detruiĝis. Izvirni glagol detrui pomeni "povzročiti popolno razdejanje ali podrtje": La milito detruis la domojn.
ruliĝi: Osebek je nekaj, kar se giblje z obračanjem okoli samega sebe, ali vozilo, ki se giblje, ker se vrtijo njegova kolesa: La veturilo ruliĝis tre rapide. Ruli pomeni "premikati nekaj z vrtenjem te stvari ali njenih koles": Rulu nun al mi grandan ŝtonon. La vendisto rulis sian ĉaron laŭ la strato.
komenciĝi: Osebek je tisto, za katerega prvi del gre: Tiam komenciĝis la milito. Lia nomo komenciĝas per "Z". Komenci pomeni "povzročiti začetek, narediti prvi del nečesa": Ili komencis sian vojaĝon. Ŝi komencis paroli.