Najważniejszą częścią zdania jest orzeczenie. To ono rządzi gramatyką całego zdania. Orzeczenie jest niczym scenariusz przedstawienia teatralnego - znaczenie czasownika tworzącego orzeczenie wyznacza jakiego typu inne słowa mogą w zdaniu wystąpić oraz jakie określenia mogą posiadać. Aby poprawnie konstruować zdania należy dobrze znać znaczenie czasownika oraz wiedzieć, jakie inne słowa mogą lub muszą się pojawić w jego pobliżu. Najważniejsze jest, aby dobrze rozumieć terminy: podmiot, dopełnienie i orzeczenie.

Zdania bezpodmiotowe

Prawie każdy czasownik w języku Esperanto musi posiadać podmiot, jednak niewielka ilość czasowników może być użyta samodzielnie. Takie czasowniki nazywamy bezpodmiotowymi:

tagiĝi

Sama odmieniona forma wystarcza, aby utworzyć pełne zdanie: Tagiĝis (Stał się dzień); Baldaŭ tagiĝos. (Wkrótce stanie się dzień.)

temi

Temi nie potrzebuje podmiotu, lecz zazwyczaj posiada przyimek pri, który pokazuje temat: Temas pri politiko (Chodzi o politykę.). Verŝajne temos pri ni. (Pewnie będą mówić o nas.)

pluvi

Pluvis hieraŭ. Baldaŭ pluvos. Se io alia ol pluvakvo falas pluvsimile, tio aperas kiel subjekto: Ĉiuspecaj demandoj pluvis sur ŝin. Ŝtonoj pluvis sur ilin. (La falaĵo ne povas aperi kiel objekto. Ne eblas: Pluvis ŝtonojn sur ilin.)

Czasowniki nieprzechodnie

Znaczna większość czasowników musi posiadać podmiot, jednak wiele z nich nie musi posiadać dopełnienia. Takie czasowniki nazywamy nieprzechodnimi:

morti

Podmiotem jest osoba lub rzecz, która traci swoje życie: En la domo de la malgranda Niko mortis lia maljuna avino. (W domu małego Niko zmarła jego stara babcia.)

okazi

La subjekto estas ago aŭ simila afero: En tiu urbo ĉiujare okazas foiro. Kio okazis? Okazis io grava.

danci

La subjekto estas tiu, kiu sin movas dance: La gejunuloj kune dancis. Iafoje la dancospeco aperas kiel objekto: Mi dancis valson kun li.

Czasowniki przechodnie

Wiele czasowników wymagających podmiot może mieć również dopełnienie. Takie czasowniki nazywamy przechodnimi.

vidi

La subjekto estas tiu, kiu perokule rimarkas ion. La objekto estas tio, kio estas rimarkata: La knabino vidas la domon. Ĉu vi vidis la akcidenton?

preni

La subjekto estas tiu, kiu kaŭzas la agon kaj ekhavas la objekton. La objekto estas tio, kio pro la preno transiras al la subjekto: Ŝi prenis teleron el la ŝranko.

helpi

Subjekto estas la faciliganto. Tio, kies tasko aŭ laboro estas faciligata, povas esti objekto: Ili helpis la blindulon. Oni ankaŭ povas uzi al-adjekton anstataŭ objekto: Eble mi povos helpi al vi.

Orzeczenia imienne

Orzeczenia imienne łączą ze sobą opis i podmiot zdania. Takie połączenie nazywa się orzeczeniem imiennym. Po takich czasownikach zazwyczaj nie używa się przyimków.

esti

La subjekto estas tio, kio havas ian econ. La eco aperas kiel predikativo: La domo estas granda. Mia patro estis ŝoforo.

fariĝi

Podmiot to człowiek lub rzecz, która zaczyna posiadać jakąś cechę lub staje się kimś bądź czymś: La etoso fariĝis bona (Atmosfera stała się świetna.) Ili fariĝis ŝtelistoj (Oni stali się złodziejami.)

opinii

La subjekto estas tiu, kiu havas opinion pri la eco de io. La objekto estas tio, kio havas la econ. La eco mem aperas kiel predikativo de la objekto: Mia fratino opinias viajn klopodojn vanaj.

Czasowniki z końcówką IG

Czasowniki utworzone przy pomocy przyrostka IG są zawsze przechodnie. Pokazują wywołanie jakiegoś określonego efektu. Podmiot jest zawsze powodem lub powodującym. Rdzeń lub rdzenie słów przed IG pokazują rezultat.

Se la rezulto de IG-verbo estas eco aŭ stato (pozicio, identeco...), la objekto estas tiu, kiu ricevas tiun econ, staton k.t.p.:

lacigi

La objekto estas tiu, kiu fariĝas laca: La tro multa parolado lacigas lin. La vojaĝo certe vin lacigis. Tiu ĉi medikamento estas bona, sed ĝi lacigas la uzanton.

edzinigi

La objekto estas tiu, kiu fariĝas edzino: Mi edzinigas mian filinon ne kun ia simpla nobelo. Li edzinigis ŝin al si per la edziĝa ringo kontraŭ la volo de ŝia patro.

Ĉe iaj IG-verboj la rezulto estas netransitiva ago. Oni tiam faris IG-verbon el alia verbo, kiu estas netransitiva. Ĉe tiaj IG-verboj la objekto estas la subjekto de la origina verbo:

bruligi

La objekto estas tio, kio ekbrulas: Post infekta malsano oni ofte bruligas la vestojn de la malsanulo. La suda suno bruligas lian nudan kapon.

sidigi

Objekto estas tiu, kiu estas metata en sidan pozicion: Rapide ŝi prenis la infanon sur la brakojn kaj sidigis ĝin sur siaj genuoj. La hundon li residigis sur la keston.

Ĉe iaj IG-verboj la rezulto estas transitiva ago. Oni tiam faris IG-verbon el verbo, kiu jam estas transitiva. Ekzistas du manieroj uzi tiajn IG-verbojn. La objekto de la IG-verbo povas esti la subjekto de la origina verbo, aŭ la objekto de la origina verbo:

sciigi

La objekto povas esti tiu, kiu ekscias ion: Ŝi sciigis min pri la novaĵo. La objekto povas alternative esti la sciaĵo: Ŝi sciigis la novaĵon al mi.

memorigi

La objekto povas esti tiu, kiu ekmemoras ion: Tio memorigas min pri mia infaneco. La objekto povas alternative esti la memoraĵo: Tio memorigas al mi mian infanecon.

Nie możesz korzystać z obu opcji jednocześnie. Nie można powiedzieć: Ŝi sciigis min novaĵon.; albo: Tio memorigas min mian infanecon.

Czasowniki z końcówką IĜ

Czasowniki utworzone przez przyrostek IĜ są zawsze nieprzechodnie.

Ordinaraj IĜ-verboj montras transiron al nova stato. La radiko aŭ radikoj antaŭ IĜ montras la rezulton, la novan staton. La subjekto de ordinara IĜ-verbo estas tio, kio eniras en novan staton. Eventuala kaŭzanto de la transiro normale ne aperas en la frazo. Ĉe IĜ-verboj kaŭzanto ne estas interesa:

malpuriĝi

Podmiot jest rzeczą, która staje się brudna: Mia vesto malpuriĝis (Moje ubranie pobrudziło się.)

glaciiĝi

Podmiotem jest coś, co staje się lodem bądź lodowe: La akvo glaciiĝis (Woda zamarzła.)

edziniĝi

Podmiotem jest ktoś, kto staje się żoną: Ću vi volas edziniĝi kun mi? (Czy chcesz zostać moją żoną?)

En IĜ-verboj faritaj el transitivaj verboj ne temas pri ekesto de rezulto aŭ ŝanĝo de stato, sed pri ago, kiu okazas per si mem. Aŭ ne ekzistas kaŭzanto, aŭ oni ne interesiĝas pri eventuala kaŭzanto. La subjekto de la IĜ-verbo estas la objekto de la origina verbo. Ĉe tiaj ĉi verboj IĜ do servas por inversigi la frazrolojn. Tio similas al pasivo. Ĉe vera pasivo tamen kaŭzanto nepre ekzistas, kvankam oni eble ne mencias ĝin.

detruiĝi

La subjekto estas tio, kio fariĝas komplete difektita aŭ malkonstruita. Ĉu iu detruis ĝin, ĉu ĝi fariĝis tia per si mem, tion la IĜ-verbo ne montras: Tiu ĉi domo detruiĝis dum la milito. Ĉiuj miaj planoj detruiĝis. La origina verbo detrui signifas "kaŭzi kompletan difekton aŭ malkonstruon": La milito detruis la domojn.

ruliĝi

La subjekto estas io, kio moviĝas turniĝante ĉirkaŭ si mem, aŭ veturilo, kiu moviĝas, ĉar ĝiaj radoj turniĝas: La veturilo ruliĝis tre rapide. Ruli signifas "movi ion per turnado de ĝi aŭ ĝiaj radoj": Rulu nun al mi grandan ŝtonon. La vendisto rulis sian ĉaron laŭ la strato.

komenciĝi

La subjekto estas tio, pri kies unua parto temas: Tiam komenciĝis la milito. Lia nomo komenciĝas per "Z". Komenci signifas "kaŭzi komencon, fari la unuan parton de io": Ili komencis sian vojaĝon. Ŝi komencis paroli.