Anstataŭ
Preposisjonen anstataŭ (i stedet for) viser noe, hvis rolle fyller noe annet, eller noe, i hvis sted noe annet:
-
Anstataŭ kafo li donis al mi teon kun sukero, sed sen kremo. - I stedet fro kaffe ga han meg te med sukker, men uten krem.
Han ga ikke kaffe, men ga te. Rollen til kaffe (som drikke) utfyller te.
- Kiam mortis Jobab, ekreĝis anstataŭ li Ĥuŝam el la lando de la Temananoj. - Da Jobab døde, ble Husjam fra Teman konge etter ham. (1. Mos 36, 34)
-
Anstataŭ matene, mi nun hejtados la fornon tagmeze. - I stedet for om morgenen vil jeg nå varme opp ovnen på kvelden.
Jeg driver ikke lenger og varmer opp på morgenen, men midt på dagen.
-
Anstataŭ ĉia respondo la maljunulino nee skuis la kapon. - I stedet for ethvert svar ristet den gamle damen nektende på hodet.
Hun ga ikke et skikkelig svar, men hoderisting fungerte som svar.
-
Ĉu mi ne helpu vin, anstataŭ tio, ke vi sola faru la tutan laboron? - Skal jeg ikke hjelpe deg, i stedet for at du gjør alt arbeidet alene?
Nå er formålet at du alene skal gjøre hele arbeidet. I stedet for det, skal ikke jeg hjelpe deg?
- Anstataŭ ke ĉiu lernas diversajn lingvojn, ĉiuj ellernadu unu saman lingvon. - I stedet for at alle lærer forskjellige språk, skulle alle lære seg ett og samme språk.
- La aliaj anasoj preferis naĝadi en la kanaloj, anstataŭ viziti ŝin. - De andre endene foretrakk å svømme i kanalene i stedet for å besøke henne.
Krom
Preposisjonen krom viser en sak som man betrakter for seg. Denne grunnbetydningen gir i praksis to betydninger: krom som indikerer {3unntak og krom som indikerer tillegg.
krom om unntak
krom{3} som unntak (unntatt) viser noe som ikke gjelder for resten av setningen. Dersom setningen er positiv, er betydningen av krom som unntak, negativ. En slik positiv setning inneholder vanligvis ĉiu(j) (alle), ĉio (alt) aŭ tuta (hele):
-
Tie estis ĉiuj miaj fratoj krom Petro. - Der er alle brødrene mine unntatt Peter.
Peter er ikke der.
-
Ĉio en ŝi estis juna kaj almenaŭ ŝajne serena, krom la frunto. - Alt ved helle var ungt og i alle fall noenlunde mildt, unntatt pannen.
Pannen var ikke slik.
-
La tuta teksto estas korekta, krom unu frazo. - Hele teksten er korrekt unntatt én setning.
Én setning er ikke korrekt.
Dersom setningen er negativ (med ne, NENI-ord eller sen), er betydningen av krom positiv:
-
En la salono estis neniu krom li kaj lia fianĉino. - I salongen var det ingen utenom han og hans forlovede.
Han og hans forlovede var der virkelig.
-
Ne ekzistas Dio krom Mi. - De finnes ingen annen Gud enn jeg. (5. Mos 32,39)
Jeg er den eneste Gud som finnes.
-
En la lastaj monatoj mi, krom miaj profesiaj bezonoj, preskaŭ neniam eliras el la domo. - I de siste månedene har jeg, ut over mine profesjonelle behov, nesten aldri gått ut av huset.
På grunn av profesjonelle behov går jeg riktignok ut. (Man kan for tydelighetens skyld si krom pro miaj profesiaj bezonoj, men se her under om anstataŭ kaj krom + aliaj rolmontriloj.)
-
Marta kuŝis sur la malmola litaĵo sen ia alia sento krom morta laciĝo. - Marta lå på det harde sengeleiet uten noen annen følelse enn dødstretthet.
Dødstretthet følte hun virkelig.
- Mi nenion pli postulus, krom ke oni montru al mi sindonecon kaj estimon. - Jeg forlager ikke mer enn at man viser meg hengivenhet og aktelse.
- Ne ekzistas alia bono por la homo, krom manĝi kaj trinki. - Det finnes ikke annet godt for menneslet enn å spise og drikke.
Det tilføyende krom
Det tilføyende krom{3} (ut over, foruten) viser noe som faktisk gjelder. Etter dette legger man til noe annet som også gjelder. Normalt er ankaŭ (også) (eventuelt ankoraŭ (ennå) eller eĉ (til og med, sågar)) med i setningen for å forsterke at det dreier seg om et tillegg:
- Krom Petro tie estis ankaŭ ĉiuj aliaj miaj fratoj. = Aldone al Petro ankaŭ ili estis tie. - Foruten Peter var også alle de andre brødrene mine der = I tillegg til Peter var også de der.
- Per pruntedono ofte oni perdas krom sia havo ankaŭ la amikon. = Aldone al tio, ke oni perdas sian havon, oni perdas ankaŭ la amikon. - Vedutlån mister man, ut over sin egen eiendel, også vennen = Ud over at man mister din eiendel mister man også vennen.
- La luno ne leviĝis ankoraŭ sufiĉe alte, krom tio estis iom da nebulo. = Aldone al tio, ke la luno ne leviĝis sufiĉe, estis ankaŭ iom da nebulo. - Månen var ikke kommet så høyt opp ennå, dessuten var det også noe tåke. = Utover det at månen ikka hadde kommet så høyt ennå, var det også noe tåke.
- Krom Karlo, venis eĉ lia tuta familio. = Aldone al tio, ke venis Karlo... - Foruten Karl, kom til og med hele familien hans. = Utover det at Karl kom…
- Krom tio, ke li venis malfrue, li eĉ kondutis tre malbone. - Foruten det at han kom sent, oppførte han seg endog svært dårlig.
Fare for misforståelse
Vanligvis viser konteksten tydelig at det handler om krom som unntak eller tillegg. Dersom det er ankaŭ, ankoraŭ eller eĉ tilstede, da viser krom absolutt tillegg. Dersom slike ord mangler, og setningen er negativ, viser krom absolutt unntak. For absolutt tydelighet, kan man for unntaksbetydning i stedet bruke kun escepto de, escepte de, escept(int)e + N-endelse, eller ekskluzive de. For tilleggsbetydning kan man bruke aldone al, inkluzive de.
Anstataŭ kaj krom + andre rollemarkører
Anstataŭ (i stedet for) og krom (ut over, foruten) er litt uvanlige preposisjoner fordi de faktisk ikke viser noen ordklasse! De viser bare at noe annet fyller denne rollen, eller at saken er betraktet atskilt. Vanligvis viser konteksten om den overtatte rollen er subjektets, objektets eller adverbialets. Ved behov kan man likevel legge til en annen rollemarkør (preposisjon eller N-endelse), som viser den virkelige ordklassen:
-
Li faris tion pro ŝi anstataŭ pro mi. - Han gjorde det for henne i stedet for meg.
Dersom man skulle si anstataŭ mi, ville det se ut som at han erstattet meg som den som utfører handlingen, at han gjorde det i stedet for det at jeg skulle gjort det. Pro viser at mi (jeg) har rollen som «årsak», og at hun erstatter med i den rollen.
-
Petro batis Paŭlon anstataŭ Vilhelmon. - Peter slo paul i stedet for Vilhelm.
Peter slo ikke Vilhelm, men Paul. Sammenlign med: Petro batis Paŭlon anstataŭ Vilhelmo. = Ikke Vilhelm, men Peter slo Paul.
- Ili veturis al Londono anstataŭ al Bath. - De reiste til London i stedet for Bath.
-
Kiu alportas oferojn al dioj, krom al la Eternulo sole, tiu estu ekstermita. - En som bringer ofre til guder, i stedet for til Evigheten alene, han skal bli tilintetgjort.
Uten al (til) ville det virke som at kun Evigheten kan bringe ofre til guder uten å bli tilintetgjort. Al trengs for å gi en forståelse av at Evigheten er mottakeren av ofrene.
-
Neniu rajtas uzi la novan aŭton, krom en la okazo, se mi tion diros. - Ingen har lov til å bruke den nye bilen, utenom i det tilfellet at jeg sier det.
En viser at okazo (handling, tilfelle) er tidsadverbial.
-
Krom Vilhelmon Petro batis ankaŭ Paŭlon. - Foruten Vilhelm, slo Peter også Paul.
N-endelse etter krom er faktisk alltid overflødig, selv om det ikke er feil i disse setningene. Det kan ikke oppstå misforståelser. Plasseringen av ankaŭ (også) her, fjerner muigheten for misforståelse. Sammenlign: Krom Vilhelmo ankaŭ Petro batis Paŭlon. = Foruten at Vilhelm slo Paul, gjorde Peter også det.
Man kan forklare dette også med et underforstått infinitiv: ...anstataŭ fari tion pro mi. (…istedet for å gjøre det på grunn av meg.) ...anstataŭ peti de vi... (…i stedet for å be om (noe) fra deg…) ...anstataŭ bati Vilhelmon. (i stedet for å slå Vilhelm) ...anstataŭ veturi al Bath. (…i stedet for å reise til Bath.) Krom bati Vilhelmon... (Foruten å slå Vilhelm…)
Selvstendig bruk
Dersom man vil bruke anstataŭ eller krom selvstendig, uten å nevne hvis rolle det dreier seg om, da må man legge til adverb-endelse: anstataŭe = «i stedet for det»; krome = «utenom det, dessuten»:
- Li ne donis al mi kafon. Anstataŭe li donis teon. = Anstataŭ kafo... - Han ga meg ikke kaffe. I stedet ga han meg te. = I stedet for kaffe…
- Krome vi devas pagi por matenmanĝo. = Krom tio, kion vi jam pagis... - Dessuten må du betale for frokosten = Utover det du allerede har betalt…
Det er også mulig å bruke adjektivendelse: Ni devis almeti la anstataŭan radon. (Vi måtte bruke reservedekket) = …det dekket som fungerer som reserve for et annet dekk. Vi devas pagi kroman kotizon. (du må betale tilleggskontingent.) = ...ekstra kontingent i tillegg til den kontingenten du allerede har betalt.
Krome og kroma har alltid tilleggsbetydning, aldri unntaktsbetydning.