Til indholdet

Småordene kaj, , sed, plus, minus og nek er bindeord. Om nek læs i forklaringerne om benægtelse.

Kaj

Kaj forbinder to sager, som spiller samme rolle i sætningen:

  • Karlo kaj Petro manĝas. - Karl og Peter spiser.

    To personer foretager den samme handling. Der er to grundled.

  • Karlo manĝas kaj trinkas. - Karl spiser og drikker.

    Karl udfører to handlinger (på samme tid eller i rækkefølge). Der er to udsagnsled.

  • Karlo manĝas rizon kaj legomojn. - Karl spiser ris og grøntsager.

    To sager rammes i samme handling på den samme måde. Der er to genstandsled af samme slags.

  • Petro manĝas per forko kaj tranĉilo. - Peter spiser med kniv og gaffel.

    To redskaber hjælper i den samme handling. Hvis man vil, kan man repetere forholdsordet: per forko kaj per tranĉilo.

  • Petro estas maljuna kaj saĝa. - Peter er gammel og klog.
  • Petro havas grandan kaj luksan domon. - Peter har et stort og luksuiøst hus.

    Når to tillægsord er forklarende tillæg til samme navneord, udelader man ofte kaj: Petro havas grandan luksan domon.

  • Karlo laboras por kaj per Esperanto. = ... por Esperanto kaj per Esperanto. - Karl arbejder for og med Esperanto. = ...for Esperanto og med Esperanto.
  • Petro legis la gazeton, kaj Karlo rigardis televidon. - Peter læste avisen, og Karl så TV.

    To forbundne hovedsætninger.

  • Ili diris, ke ili tre amuziĝis, kaj ke ili volonte revenos venontjare. - De sagde, at de havde moret sig meget, og at de gerne ville komme igen til næste år.

    To forbundne ke-sætninger.

  • Jen venas tiu knabino, kiu savis mian vivon, kaj kiu poste malaperis. - Nu kommer den pige, som reddede mit liv, og som senere forsvandt.

    To forbundne kiu-sætninger.

Hvis der er mere end to sager med den samme rolle, plejer man at sætte kaj foran kun den sidste, især hvis der er en meget lang opremsning af sager. Der, hvor der mangler kaj, kan man i tale holde lidt pause. På skrift sætter man der komma:

  • Petro, Karlo, Elizabeto kaj Eva vojaĝis kune al la kongreso. = Petro kaj Karlo kaj Elizabeto kaj Eva vojaĝis... - Peter, Karl, Elizabet og Eva rejste sammen til kongressen. = Peter og Karl og Elizabet og Eva rejste...
  • Hodiaŭ ni manĝos supon, salaton, viandaĵon, frititajn terpomojn kaj glaciaĵon. - I dag vil jeg spise suppe, salat, kød, stegte kartofler og is.
  • Li iras per aŭto, ŝi iras per trajno, kaj mi iras piede. - Han kører i bil, hun rejser med tog, og jeg går til fods.

I talesprogsstil udelader man undertiden helt kaj:

  • Li estas stulta, malaminda. Mi tute ne ŝatas lin. - Han er dum, ikke til at holde ud. Jeg bryder mig slet ikke om ham.
  • Venis Karlo, Petro, Eva. Jes, ĉiuj miaj amikoj venis. - Karl. Peter og Eva kom. Ja, alle mine venner kom.

For at fremhæve og vedholde noget kan man bruge kaj foran alle sager, også foran den første.

Forskellige slags forhold mellem forbundne sætninger

Når sætninger er forbundne med kaj, kan den forbindelse repræsentere mange forskellige betydnings-relationer. Hvilken slag forbindelse det er, skal man forstå af konteksten:

  • Mi lavis la vestaĵojn, kaj (poste) mi sekigis ilin. - Jeg vaskede tøjet, og (senere) tørrede jeg det.

    Kaj viser rækkefølgen i tid. Ordet poste kan efter behov hjælpe til forståelse.

  • Anno estas gaja persono, kaj (kontraste) Elizabeto estas silentema. - Anne er en munter person, og (i kontrast) Elizabet er stille.

    Kaj viser kontrast.

  • Ŝi havas brunajn okulojn, kaj (aldone) ŝiaj haroj estas longaj. - Hun har brune øjne, og (tilmed) hendes hår er langt.

    Kaj viser en tilføjende information.

fungerer på samme måde som kaj. Det kan forbinde de samme sager på de samme måder, men viser, at de forbundne sager er alternativer. viser, at man kan foretage valg mellem de forbundne sager, eller at det er usikkert, hvilken af dem der gælder:

  • Petro Karlo laboras. - Peter eller Karl arbejder.

    To mulige objekter. En af dem arbejder, eventuelt begge.

  • Ni povas manĝi viandaĵon fiŝaĵon. Kion vi preferas? - Vi kan spise kød eller fisk. Hvad fortrækker du?

    Valg mellem to lige sager.

  • Vi devas fari tion per fosilo (per) hakilo. - Du skal lave det med en spade eller (med) en hakke.
  • Ĝi estis ruĝa flava. Mi ne memoras klare. - Den var rød eller gul. Jeg husker det ikke klart.
  • Mi konstruus lignan ŝtonan domon. - Jeg ville konstruere et træ- eller sten-hus.
  • Ĉu eblas konstrui aŭton kun kvin ses radoj? - Er det muligt at konstruere en bil med fem eller seks hjul?
  • La kato troviĝas sur sub la domo. - Katten befinder sig på eller under huset.
  • Ĉu mi kapablas plenumi tiajn laborojn ĉu mi ne kapablas? - Kan jeg klare at udføre sådanne arbejder, eller kan jeg ikke?
  • Ŝi ne sciis, ĉu ŝi nur sonĝis ĉu tio estis efektivaĵo. - Hun vidste ikke, om hun blot drømte eller om det var virkelighed.
  • La pasantoj forflankiĝis antaŭ ŝi, supozante, ke ŝi estas frenezulino ke ŝi havas ian urĝegan bezonon rapidi. - Fodgængerne spredtes ud til siderne foran hande, idet de antog, at hun var en sindssyg eller at hun havde et eller andet behov for en forfærdelig hast.
  • Glaso de vino estas glaso, en kiu antaŭe sin trovis vino, kiun oni uzas por vino. - Et vinglas er et glas, i hvilken der før har været vin, eller som man bruger til vin.
  • Vi povas vojaĝi per trajno, buso, aŭto biciklo. - Du kan rejse med tog, med bus, i bil eller på cykel.
  • Kiu povas helpi min? Eble Karlo, Petro Elizabeto. - Hvem kan hjælpe mig? Måske Karl, Peter eller Elizabet.

Normalt er ikke taget med. Det betyder, at kun et af alternativerne kan gælde. Undertiden er dog medtaget. Da tillader det, at man vælger mere end en af alternativerne (eventuelt endog alle). Om er medregnet eller udeladt, viser konteksten. For at betone visningen, at ikke er taget med, kan man bruge foran hvert alternativ. For at vise, at er inkluderet, bruger man i nogle tilfælde, især i skrift-sprog, udtrykket kaj/aŭ: La vojaĝo okazos per trajno kaj/aŭ buso. = La vojaĝo okazos per trajno buso, aŭ per trajno kaj buso. La vojaĝo okazos per trajno aŭ buso aŭ ambaŭ. Normalt bruger man ikke kaj/aŭ i tale-sproget, kun i skrive-sproget. Det lader til at være anbefalelsesværdigt at undgå kaj/aŭ også i skrift-brug. Bedre er det direkte at sige muligheden for valg af alle alternativer.

Sed

Bindeordet sed sammenfører sætninger eller sætningsdele, og viser, at de på en måde står i modsætning til hinanden.

  • La papero estas tre blanka, sed la neĝo estas pli blanka. - Papiret er meget hvidt, men sneen er mere hvid.
  • Li amas min, sed mi lin ne amas. - Han elsker mig, men jeg elsker ikke ham.
  • Mi zorgas pri ŝi tiel, kiel mi zorgas pri mi mem; sed ŝi mem tute ne zorgas pri si kaj tute sin ne gardas. - Jeg sørger for hende, således som jeg sørger for mig selv; men hun sørger slet ikke for sig selv og passer slet ikke på.
  • Nia provincestro estas severa, sed justa. - Vores provins-leder er streng, men retfærdig.
  • Mi volis lin bati, sed li forkuris de mi. - Jeg ville slå ham, men han løb væk fra mig.
  • Mi kriis tiel laŭte, kiel mi povis, sed neniu min aŭdis, mi estis tro malproksime. - Jeg råbte så højt, som jeg kunne, men ingen har hørt mig, jeg har været for langt væk.
  • La patro ne legas libron, sed li skribas leteron. - Faderen læser ikke i en bog, men han skriver et brev.
  • Tio ĉi estis jam ne simpla pluvo, sed pluvego. - Dette var ikke længere almindelig regn, men øsregn.
  • Anstataŭ kafo li donis al mi teon kun sukero, sed sen kremo. - I stedet for kaffe gav han mig te med sukker, men uden fløde.

    Man antog, at der også ville være fløde i teen.

Sed forkommer ofte sammen med tamen, som da betoner kontrasten:

  • Mi ne scias la lingvon hispanan, sed per helpo de vortaro hispana-germana mi tamen komprenis iom vian leteron. - Jeg kan ikke sproget spansk, men ved hjælp af en ordbog spansk-tysk kunne jeg dog forstå noget af dit brev.
  • Ŝi havis forton kaj ŝi estis laborema, sed ŝi tamen restis malriĉa. - Hun havde kræfter og hun var arbejdsom, men hun forblev dog fattig.

Hvis man anvender tamen, kunne man lige så godt anvende kaj i stedet for sed, da tamen udtrykker kontrasten tilstrækkelig godt:

  • Li havis la impreson, ke li sonĝas kaj tamen ne sonĝas. - Han havde det indtryk, at han drømte, og dog drømte han ikke.
  • La lekanto sentis sin tiel feliĉa, kvazaŭ tiam estus grava festotago, kaj tamen tiam estis nur simpla lundo. - Gåseurten følte sig så lykkelig, som om det var en vigtig festdag, og dog var det da kun en simpel mandag.

Tamen spiller normalt en rolle som et omsagnsled, mens sed er et bindeord. Derfor vises sed i begyndelsen af sin sætning, mens tamen kan vises i forskellige positioner inde i sætningen. Undertiden vises tamen i begyndelsen af en hovedsætning, som er meget nært forbundet til den foregående hovedsætning. Da får tamen en bindeords-rolle. Tamen betyder da i praksis sed. Man kan også sige, at sed eller kaj er underforstået: Li estas tre ekkolerema kaj ekscitiĝas ofte ĉe la plej malgranda bagatelo; tamen li estas tre pardonema, li ne portas longe la koleron kaj li tute ne estas venĝema.

Plus og minus

Småordene plus og minus anvendes hovedsageligt i matematiske og lignende udtryk for at repræsentere symboler + (plus) og - (minus). Plus viser sammenlægning, positivitet og lignende Minus viser fratrækning, nægtelse og lignende.

Men undertiden bliver plus anvendt som bindeord i stedet for kaj, når det handler om et tillæg eller lignende. Minus kan på samme måde erstatte sed ne, når det handler om fratrækning eller lignende:

  • Ĝi kostas dek eŭrojn plus kvindek cendojn. = ...kaj aldone kvindek cendojn. - Den koster ti euro plus halvtres cent. =...og halvtres cent.
  • Necesas sperto plus zorgemo. = ...kaj ankaŭ zorgemo. - Det er nødvendigt med erfaring samt omhyggelighed. = ...og også omhyggelighed.
  • Mi pagos al vi 1000 eŭrojn minus la 100 eŭrojn, kiujn vi ŝuldas al mi. Mi do pagos sume 900 eŭrojn. - Jeg vil betale dig 1000 euro minus de 100 euro, som du skylder mig. Jeg vil altså betale i alt 900 euro.

Undertiden anvendes plus og minus som forholdsord, i stil med kun og sen, altså uden N-endelse efter. Det er dog at foretrække altid at anvende plus og minus som bindeord ifølge de her foregående eksempler, og samtidig sætte N-endele på, når sætningsrollen kræver det.

Bindeord mellem ordstykker

Undertiden, især i skriftssprog, bruger man kaj for at forbinde to eller flere elementer i sammensat ord for at forkorte en sætning:

  • Ili en- kaj el-iris tre rapide. = Ili eniris kaj eliris tre rapide. - De gik ind og ud meget hurtigt.
  • Tio estas kombinita manĝaĵ- kaj gazet-vendejo. = ...manĝaĵvendejo kaj gazetvendejo. - Det er en kombineret mad- og avisudsalg.
  • Li faris multajn erarojn: skrib-, leg- kaj pens-erarojn. = ...skriberarojn, legerarojn kaj penserarojn. - Han lavede mange fejl: skrive-, læse- og tankefejl.
  • Tute mankas sub-tasoj kaj -teleroj. = ...subtasoj kaj subteleroj. - Der mangler helt underkopper og -tallærkener.
  • Tio estas manĝaĵ- gazet-vendejo. - Det er en fødevare- eller avisbutik.
  • Tio estas manĝaĵ- sed ankaŭ gazet-vendejo. - Det er en fødevare- men også avisbutik.

Sådanne sætninger er tilstrækkeligt uneutrale. Generelt frarådes de, især når de indeholder ordstumper uden endelser, som normalt ikke er muligt på Esperanto. Foretræk at bruge andre midler til at forkorte med:

  • Ili iris en la domon kaj el ĝi tre rapide. - De gik ind i huset og ud af det meget hurtigt.
  • Tio estas kombinita manĝaĵa kaj gazeta vendejo. - Det er en kombineret mad- og avisbutik.
  • Li faris multajn erarojn skribajn, legajn kaj pensajn. - Han lavede mange fejl, skrive-, læse- og tankefejl.
  • Tio estas manĝaĵa gazeta vendejo. - Det er en fødevare- eller en avis-butik.
  • Tio estas manĝaĵa sed ankaŭ gazeta vendejo. - Det er en fødevare- men også en avis-butik.
Tilbage til start