Słówka kaj, aŭ, sed, plus, minus i nek są spójnikami. O nek przeczytaj w sekcji o negacji.
Kaj
Kaj łączy dwie rzeczy, które pełnią tę samą rolę w zdaniu:
-
Karlo kaj Petro manĝas. - Karlo i Petro jedzą.
Dwie osoby robią to samo (tę samą czynność). Są dwa podmioty.
-
Karlo manĝas kaj trinkas. - Karlo je i pije.
Karlo robi dwie rzeczy [czynności] (w tym samym czasie lub kolejno). Są dwa orzeczenia.
-
Karlo manĝas rizon kaj legomojn. - Karlo je ryż i warzywa.
Dwie rzeczy są trafione tą samą czynnością w ten sam sposób. Są dwa przedmioty tego samego rodzaju.
-
Petro manĝas per forko kaj tranĉilo. - Petro je nożem i widelcem.
Dwa narzędzia pomagają w tym samym działaniu. Jeśli chcesz, możesz powtórzyć przyimek: per forko kaj per tranĉilo.
- Petro estas maljuna kaj saĝa. - Petro jest stary i mądry.
-
Petro havas grandan kaj luksan domon. - Petro ma duży i luksusowy dom.
Kiedy dwa przymiotniki są epitetem tego samego rzeczownika, kaj jest często pomijane: Petro havas grandan luksan domon.
- Karlo laboras por kaj per Esperanto. = ... por Esperanto kaj per Esperanto. - Karlo pracuje dla oraz za pomocą Esperanta. = ...dla Esperanta oraz za pomocą Esperanta.
-
Petro legis la gazeton, kaj Karlo rigardis televidon. - Petro czytał gazetę, a Karlo oglądał telewizję.
Dwa połączone zdania główne.
-
Ili diris, ke ili tre amuziĝis, kaj ke ili volonte revenos venontjare. - Powiedzieli, że świetnie się bawili, i że chętnie wrócą w przyszłym roku.
Dwa połączone zdania z ke.
-
Jen venas tiu knabino, kiu savis mian vivon, kaj kiu poste malaperis. - Oto przyszło ta dziewczynka, która ukradła moje życie a które potem zniknęło.
Dwa połączone zdania z kiu.
Jeśli jest więcej niż dwie rzeczy z tą samą funkcją, zazwyczaj kaj umieszcza się tylko przed tą ostatnią, zwłaszcza jeśli jest wiele elementów. Tam, gdzie brakuje kaj, może zrobić niewielką przerwę w wymowie. Pisząc, stawia się przecinek:
- Petro, Karlo, Elizabeto kaj Eva vojaĝis kune al la kongreso. = Petro kaj Karlo kaj Elizabeto kaj Eva vojaĝis... - Petro, Karlo, Elizabeto i Eva podróżowali razem na zjazd. = Petro i Karlo i Elizabeto i Eva podróżowali...
- Hodiaŭ ni manĝos supon, salaton, viandaĵon, frititajn terpomojn kaj glaciaĵon. - Dziś zjemy zupę, sałatkę, mięso, frytki i lody.
- Li iras per aŭto, ŝi iras per trajno, kaj mi iras piede. - On jedzie samochodem, ona pociągiem, a ja idę pieszo.
W mowie potocznej kaj jest czasami całkowicie pomijane:
- Li estas stulta, malaminda. Mi tute ne ŝatas lin. - Jest głupi, obrzydliwy. W ogóle go nie lubię.
- Venis Karlo, Petro, Eva. Jes, ĉiuj miaj amikoj venis. - Przyszedł Karlo, Petro, Eva. Tak, wszyscy moi przyjaciele przyszli.
Do podkreślenia i nalegania można używać kaj przed wszystkimi rzeczami, także przed tymi pierwszym.
Różnorodne relacje pomiędzy połączonymi zdaniami
Gdy zdania są połączone za pomocą kaj, to te połączenie może wprowadzać różny związek pomiędzy zdaniami. Jaki jest to związek, należy zrozumieć z kontekstu:
-
Mi lavis la vestaĵojn, kaj (poste) mi sekigis ilin. - Wyprałam ubrania, i (później) je wysuszyłam.
Kaj pokazuje następstwo czasowe. Słowo poste może pomóc w zrozumieniu.
-
Anno estas gaja persono, kaj (kontraste) Elizabeto estas silentema. - Anna jest osobą pogodną, a (w przeciwieństwie) Elżbieta milczy.
Kaj pokazuje kontrast.
-
Ŝi havas brunajn okulojn, kaj (aldone) ŝiaj haroj estas longaj. - Ma brązowe oczy i (dodatkowo) jej włosy są długie.
Kaj pokazuje dodaną informację.
Aŭ
Aŭ działa tak samo jak kaj. Może łączyć te same rzeczy w ten sam sposób, ale aŭ pokazuje, że połączone rzeczy są alternatywami. Aŭ pokazuje, że można dokonać wyboru pomiędzy powiązanymi rzeczami lub że nie ma pewności, która z nich jest prawidłowa:
-
Petro aŭ Karlo laboras. - Peter lub Karl pracuje.
Dwa możliwe podmioty. Jeden z nich pracuje, ewentualnie obaj.
-
Ni povas manĝi viandaĵon aŭ fiŝaĵon. Kion vi preferas? - Możemy zjeść mięso albo rybę. Co wolisz?
Wybór pomiędzy dwoma równymi przedmiotami.
- Vi devas fari tion per fosilo aŭ (per) hakilo. - Musisz to zrobić łopatą albo siekierą.
- Ĝi estis ruĝa aŭ flava. Mi ne memoras klare. - To jest czerwone albo żółte. Nie pamiętam dokładnie.
- Mi konstruus lignan aŭ ŝtonan domon. - Zbudowałbym drewniany albo kamienny budynek.
- Ĉu eblas konstrui aŭton kun kvin aŭ ses radoj? - Czy możliwe jest zbudowanie samochodu z pięcioma albo sześcioma kołami?
- La kato troviĝas sur aŭ sub la domo. - Kot znajduje się na lub pod budynkiem.
- Ĉu mi kapablas plenumi tiajn laborojn aŭ ĉu mi ne kapablas? - Jestem w stanie wykonywać takie zadania, czy nie jestem w stanie?
- Ŝi ne sciis, ĉu ŝi nur sonĝis aŭ ĉu tio estis efektivaĵo. - Nie wiedziała, czy tylko śniła czy może było to coś rzeczywistego.
- La pasantoj forflankiĝis antaŭ ŝi, supozante, ke ŝi estas frenezulino aŭ ke ŝi havas ian urĝegan bezonon rapidi. - Przeĉodnie rozstąpili się przed nią podejrzewając, że jest wariatką albo ma jakąś pilną potrzebę pośpiechu.
- Glaso de vino estas glaso, en kiu antaŭe sin trovis vino, aŭ kiun oni uzas por vino. - Szklanka po winie (do wina) to szklanka, w której przedtem znajdowało się wino lub której używa się do wina.
- Vi povas vojaĝi per trajno, buso, aŭto aŭ biciklo. - Możesz podróżować pociągiem, autobusem, autem albo rowerem.
- Kiu povas helpi min? Eble Karlo, Petro aŭ Elizabeto. - Kto może mi pomóc? Może Karl, Peter albo Elżbieta.
Zwykle słówko aŭ jest wykluczające. Oznacza to, że tylko jedna z opcji może być rzeczywista. Czasami jednak aŭ jest niewykluczające. Wtedy można wybrać więcej niż jedną opcję (ewentualnie nawet wszystkie). Na to, czy aŭ jest wykluczające lub niewykluczające, wskazuje kontekst. Aby wyraźnie pokazać, że aŭ jest wykluczające, można postawić aŭ przed każdą opcji. Aby pokazać, że aŭ jest niewykluczające, czasami używa się wyrażenia kaj/aŭ, zwłaszcza w języku pisanym: La vojaĝo okazos per trajno kaj/aŭ buso. = La vojaĝo okazos per trajno aŭ buso, aŭ per trajno kaj buso. Podróż odbędzie się pociągiem, autobusem lub jednym in drugim. Zwykle nie używa się kaj/aŭ w języku mówionym, a jedynie w języku pisanym. Wskazane jest unikanie kaj/aŭ również w formie pisemnej. Lepiej jest bezpośrednio określić możliwość wyboru wszystkich opcji.
Sed
Spójnik sed łączy zdania lub części zdania i pokazuje, że w pewien sposób kontrastują ze sobą:
- La papero estas tre blanka, sed la neĝo estas pli blanka. - Papier jest bardzo biały, ale śnieg bardziej biały.
- Li amas min, sed mi lin ne amas. - On mnie kocha, ale ja jego nie kocham.
- Mi zorgas pri ŝi tiel, kiel mi zorgas pri mi mem; sed ŝi mem tute ne zorgas pri si kaj tute sin ne gardas. - Dbam o nią tak samo jak o siebie; ale ona w ogóle nie dba o siebie i wcale nie jest ostrożna.
- Nia provincestro estas severa, sed justa. - Nasz zarządca prowincji jest surowy, ale sprawiedliwy.
- Mi volis lin bati, sed li forkuris de mi. - Chciałem go uderzyć, ale on uciekł ode mnie.
- Mi kriis tiel laŭte, kiel mi povis, sed neniu min aŭdis, mi estis tro malproksime. - Krzyczałem tak głośno, jak mogłem, ale nikt mnie nie słyszał, byłem zbyt daleko.
- La patro ne legas libron, sed li skribas leteron. - Ojciec nie czyta książki, ale pisze list.
- Tio ĉi estis jam ne simpla pluvo, sed pluvego. - To był już nie po prostu deszcz, ale ulewa.
-
Anstataŭ kafo li donis al mi teon kun sukero, sed sen kremo. - Zamiast kawy dał mi herbatę z cukrem, ale bez kremu.
Zakładano, że śmietanka będzie też w herbacie.
Sed często pojawia się razem z tamen, co wówczas podkreśla kontrast:
- Mi ne scias la lingvon hispanan, sed per helpo de vortaro hispana-germana mi tamen komprenis iom vian leteron. - Nie znam hiszpańskiego, ale z pomocą słownika hiszpańsko-niemieckiego trochę zrozumiałem twój list.
- Ŝi havis forton kaj ŝi estis laborema, sed ŝi tamen restis malriĉa. - Miała siłę i była pracowita, ale nadal była biedna.
Jeśli używa się tamen, Często można równie dobrze użyć kaj zamiast sed, ponieważ kontrast jest dość dobrze wyrażony poprzez tamen:
- Li havis la impreson, ke li sonĝas kaj tamen ne sonĝas. - On miał wrażenie, że on śpiewa a jednak nie śpiewa.
- La lekanto sentis sin tiel feliĉa, kvazaŭ tiam estus grava festotago, kaj tamen tiam estis nur simpla lundo. - Jastrun był taki szczęśliwy, jakby wtedy było ważne święto, a jednak był to zwykły poniedziałek.
Tamen zwykle jest okolicznikiem, podczas gdy sed jest spójnikiem. Dlatego sed pojawia się na początku zdania, podczas gdy tamen może pojawiać się w różnych miejscach w zdaniu. Czasami tamen pojawia się na początku zdania głównego, które jest bardzo ściśle powiązane z poprzednim zdaniem głównym. Wtedy tamen przyjmuje rolę spójnika. Wtedy tamen praktycznie ma praktycznie takie samo znaczenie jak sed. Można również powiedzieć, że sed lub kaj są domyślne: Li estas tre ekkolerema kaj ekscitiĝas ofte ĉe la plej malgranda bagatelo; tamen li estas tre pardonema, li ne portas longe la koleron kaj li tute ne estas venĝema.
Plus i minus
Słowa plus i minus są używane głównie w matematycznych i podobnych wyrażeniach do przedstawiania symboli + (plus) i - (minus). Plus pokazuje dodawanie, dodatność itp. Minus pokazuje odejmowanie, ujemność itp.
Ale czasami plus jest używany jako spójnik zamiast kaj, jeśli chodzi o dodawanie lub coś podobnego. Minus podobnie może zastąpić sed ne, jeśli chodzi o odejmowanie lub coś podobnego:
- Ĝi kostas dek eŭrojn plus kvindek cendojn. = ...kaj aldone kvindek cendojn. - To kosztuje dziesięć euro i pięćdziesiąt centów. = ...i dodatkowe pięćdziesiąt centów.
- Necesas sperto plus zorgemo. = ...kaj ankaŭ zorgemo. - Niezbędne jest doświadczenie i pieczołowitość. = ...a także pieczołowitość.
- Mi pagos al vi 1000 eŭrojn minus la 100 eŭrojn, kiujn vi ŝuldas al mi. Mi do pagos sume 900 eŭrojn. - Zapłacę ci 1000 euro odjąć 100 euro, które mi jesteś winien. Zapłacę więc łącznie 900 euro.
Czasami plus i minus są używane jako przyimki, podobnie jak kun i sen, więc zawsze bez późniejszej N-końcówki. Jednak lepiej jest zawsze używać plus i minus jako spójników zgodnie z powyższymi przykładami, umieszczając N-końcówkę, gdy jest ona wymagana.
Spójniki pomiędzy częściami słów
Czasami, zwłaszcza w języku pisanym, kaj jest używane do łączenia dwóch lub więcej elementów słowa złożonego w celu skrócenia zdania:
- Ili en- kaj el-iris tre rapide. = Ili eniris kaj eliris tre rapide. - On wszedł i wyszedł bardzo szybko.
- Tio estas kombinita manĝaĵ- kaj gazet-vendejo. = ...manĝaĵvendejo kaj gazetvendejo. - Jest to połączony sklep spożywczy i gazetowy.
- Li faris multajn erarojn: skrib-, leg- kaj pens-erarojn. = ...skriberarojn, legerarojn kaj penserarojn. - Popełnił wiele błędów w pisaniu, czytaniu i myśleniu.
- Tute mankas sub-tasoj kaj -teleroj. = ...subtasoj kaj subteleroj. - W ogóle nie ma podstawek i spodków.
- Tio estas manĝaĵ- aŭ gazet-vendejo. - To jest sklep spożywczy lub gazetowy.
- Tio estas manĝaĵ- sed ankaŭ gazet-vendejo. - To sklep spożywczy, ale też gazeciarnia.
Takie zdania są dość nienaturalne. Ogólnie, nie są one zalecane, zwłaszcza gdy zawierają części słów bez końcówek, co normalnie nie jest możliwe w Esperanto. Lepiej jest użyć innych sposobów do skracania:
- Ili iris en la domon kaj el ĝi tre rapide. - Oni szli w dom i z niego bardzo szybko.
- Tio estas kombinita manĝaĵa kaj gazeta vendejo. - Jest to połączony sklep spożywczy i gazetowy.
- Li faris multajn erarojn skribajn, legajn kaj pensajn. - On robił wiele błędów pisząc, czytając i myśląc.
- Tio estas manĝaĵa aŭ gazeta vendejo. - To jest sklep spożywczy lub gazetowy.
- Tio estas manĝaĵa sed ankaŭ gazeta vendejo. - To sklep spożywczy, ale też gazeciarnia.