Mengdeord oppfører seg noen ganger på en spesiell måte. Ord med mengdebetydning kan være substantiv ( multo , kelko o.a.), adjektivene ( multa , pluraj o.a.), adverbene ( multe , suficxe o.a.), og adverbiale småord ( pli , tiom o.a.)
Mengdesubstantiv
Mengdesubstantiv oppfører seg som normale substantiv. Ofte blir de bestemt av et da -uttrykk , som viser, av hva består mengden:
- Kiam mi ien veturas, mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo. - Når jeg reiser et eller annet sted, tar jeg aldri med meg mye bagasje.
Grammatisk er mengdeord et hovedord, men fra et betydnings synspunkt er da - uttrykket ofte viktigere. Noen ganger behandler man substantivet til et slikt da - uttrykk som det skulle være hovedord:
-
Tiam grandega multo da vortoj fariĝus en la skribado tute nediferencigeblaj unu de alia. - Da kunne en stor del skrevne ord bli umulig å skille fra hverandre.
Nediferencigeblaj forholder seg gramatisk til multo , men har J- endelse, fordi den forholder seg etter betydning meget sterkt til vortoj . Faktisk kunne setningen bli meget rar, hvis man skulle sagt nediferencigebla uten J, fordi uttrykket etterpå unu de alia påtvinger ideen om flere individer. Sammenlign med dette eksemplet: Grandega multo da vortoj farigxis tute senbezona por lernado.
I stedet for multo og malmulto foretrekker man oftest adverbformene multe og malmulte .
Mengdeadverb
Mengdeadverb opptrer ofte i setninger som om de skulle være substantiv som har rolle som subjekt, objekt o.l. I praksis handler det nesten bare om multe , suficxe , kelke og varianter av dem. Slik bruk av kelke er nå for tiden sjelden:
-
En la kelo troviĝas multe da rubaĵoj. - I kjelleren er det mye avfall.
Multe er subjekt. Man kan også si multo da rubajxoj .
-
El ŝia buŝo eliris kelke da perloj kaj kelke da diamantoj. - Fra munnen hennes kom det ut noen perler og noen diamanter.
De to kelke er subjekt til eliris . Man kunne si kelko da perloj/diamantoj , men kelko er i praksis aldri i bruk. Nå for tiden bruker man oftest kelkaj : kelkaj perloj , kelkaj diamantoj
-
La riĉulo havas multe da mono. - Den rike har mye penger.
Multe er objekt, men det kan ikke få endelsen N, fordi det er et adverb.
- Mi havas sufiĉe da laboro. - Jeg har nok arbeid.
Lignende kan man bruke adverbiale mengdesmåord:
-
Ĉu vi scias, kiom estis da mortigitoj? - Vet du hvor mange som ble drept ?
Kiom er subjekt til estis .
-
Prenu tiom da mono, kiom vi volas. - Ta så mye penger, som du vil.
Tiom og kiom er objekt.
-
Pri tiom da feliĉo mi eĉ ne sonĝis, kiam mi estis ankoraŭ la malbela anasido! - Angående så mye lykke drømte jeg ikke, da jeg enda var den stygge andungen !
Tiom er pri -tilleggsord.
-
Restas ankoraŭ iom da problemoj. - Det er enda noen problem igjen.
Iom er subjekt.
-
Observu pli da ordo! - Observer mer orden !
Pli er objekt.
-
Tro da kuiristoj kaĉon difektas. - Altfor mange kokker ødelegger grøten.
Tro er subjekt.
Når et mengdeadverb har et da uttrykk etter seg, kan det ofte se ut som, at adverbet slettes ikke er hovedord, men at substantivet til det etterfølgende da - uttrykket er hovedordet. Fra et betydningssynspunkt er da - uttrykket faktisk meget viktig, men fra gramatisk synspunkt er adverbet hovedordet. Men når mengdeadverb + da - uttrykk har en bestemmelse, relaterer man normalt bestemmelsen til da - uttrykket, selv om det ikke er hovedordet: Multe da akvo estis verŝita sur ĝin. Men hvis det mangler da - uttrykk, kan man relatere bestemmelsen bare til adverbet, og konsekvent må man bruke E- formen: Multe estis farite.
Mengdeadjektiv i stedet for mengdeadverb
Ofte kan man erstatte mengdeadverb med mengdeadjektiv. Da blir substantivet i da -uttrykket hovedord og da forsvinner:
- En la subtegmento troviĝas multaj malnovaj vestaĵoj. ≈ ...multe/multo da malnovaj vestaĵoj. - På loftet finnes det mye gamle klær.
- La riĉulo havas multan monon. ≈ ...multe/multo da mono. - Den rike har mye penger.
Det er likevel en nyanseforskjell. Multaj og kelkaj blir brukt noen ganger om individuelle, spesielle saker, noen ganger om en uutskillelig mengde. Multe og kelke blir brukt bare om en uutskillelig masse. Det er da ikke mulig å si: Kelke da homoj sentas sin la plej feliĉaj, kiam ili vidas la suferojn de siaj najbaroj. Man må si Kelkaj homoj..., fordi det handler om følelsene til hvert enkelt menneske.
Grad og mengde
Grad og mengde er ikke det samme, men de nærmer seg hverandre av og til.
Tre og multe
- tre = i høy grad, med sterk intensitet
- multe = i stor mengde, med lang varighet, ofte gjentatt
Ved adjektiver og adverber bruker man nesten alltid tre, men man kan bruke multe når det opplagt dreier seg om kvantum eller hyppighet. Ved verb bruker man ofte multe, fordi det vanligvis dreier seg om kvantum eller hyppighet, men man bruker også tre når det handler om grad eller intensitet:
- Ĝi estas tre bona. - Den er svært god.
- Tie troviĝas tre grandaj domoj. - Der finnes det svært store hus.
- Mi tre ŝatas Berlinon. = Mi intense ŝatas Berlinon. - Jeg liker Berlin meget godt. = Jeg liker Berlin intenst.
- Mi tre amas ŝin. = Mi intense amas ŝin. - Jeg elsker hun meget. = Jeg elsker henne intenst.
- Mi havas multe da mono. - Jeg har mange penger.
- Ŝi multe pensis pri tio. = Ŝi longe pensis pri tio. - Hun tenkte mye på det. = Hun tenkte lenge på det.
- Kiu multe parolas, ne multe faras. - Den som snakker mye, gjør ikke mye.
-
Li tre multe helpis al mi. - Han hjalp meg svært mye.
Tre beskriver multe . Multe beskriver helpis .
For å beskrive pli og tro bruker man multe:
- Ĝi estis multe pli granda ol antaŭe. - Den var mye større enn før.
- Ĝi fariĝis multe tro nigra. - Den ble mye for svart.
Kiel og {2 tiel
Tabellordene kiel og tiel viser ikke bare måte, men også grad. Man kan bruke dem på samme sted, som man kunne brukt tre :
-
Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi donacon. - Du er så vakker, slik god og slik ærlig, at jeg må lage en gave til deg.
Man kan si: tre bela , tre bona og tre honesta .
-
La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo. - Natten var så mørk, at vi ikke engang kunne se noe foran nesen vår.
Det er mulig å si: tre malluma .
Kiom og tiom
Tabellordene kiom og tiom viser mengde. Man bruker dem slik, hvor man kunne bruke multe :
-
Mi volas tiom da terpomoj, kiom mi povas porti. - Jeg vil ha så mange poteter som jeg kan bære.
Man kan si: volas multe og povas porti multe .
-
Ŝi tiom laboris, ke ŝi fariĝis ĉefo de la firmao. - Hun arbeidet så mye at hun ble sjef for firmaet.
Man kan si : multe laboris .
Før multe foretrekker man tiom , fordi multe er mengdeord: Nun li estis ja riĉa, havante tiom multe da mono. Eller ..havante tiel multe da mono. Eller ... havante tiom da mono.
"Tiom-kiom-isme"
Kiom og tiom blir noen ganger brukt om grad i stedet for kiel og tiel , når man vil betone meget sterkt. Det er helt i orden. Men noen esperantister bruker systematisk bare kiom og tiom i stedet for kiel og tiel for å vise graden, som om de alltid skulle betone, f.eks.: * Mi estas tiom forta, kiom vi * Sammenlign med setning i Fundamento: Mi estas tiel forta, kiel vi. Slik " tiom-kiom - ismo" er helt fremmed for Fundamento og til bruken til Zamenhof. Foruten mister tiom-kiom - istene muligheten for å bruke tiom og kiom for betoning.