Słówka ilościowe czasami zachowują się w różny sposób. Słowami o znaczeniu ilościowym mogą być rzeczowniki (multo, kelko itp.), przymiotniki (multa, pluraj itp.), przysłówki (multe, sufiĉe itp.) i słówka przysłówkowe (pli, tiom ks).
Rzeczowniki ilościowe
Rzeczowniki ilościowe zachowują się jak normalne rzeczowniki. Często są one opisywane za pomocą da-wyrażeń, które pokazują, z czego składa się ilość:
- Kiam mi ien veturas, mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo. - Kiedy gdzieś podróżuję, nigdy nie zabieram ze sobą dużo bagażu.
Gramatycznie słowo ilościowe jest słowem kluczowym, ale z sensownego punktu widzenia wyrażenie z da jest często ważniejsze. Czasami rzeczownik takiego da-wyrażenia jest traktowany niczym słowo kluczowe:
-
Tiam grandega multo da vortoj fariĝus en la skribado tute nediferencigeblaj unu de alia. - Wtedy mnóstwo słów stałoby się w piśmie zupełnie nie do odróżnienia jeden od drugiego.
Nediferencigeblaj gramatycznie odnosi się do multo, ale ma końcówkę J, ponieważ w swoim znaczeniu odnosi się w bardzo mocno do vortoj. Faktycznie zdanie stałoby się bardzo dziwne, gdyby ktoś powiedział nediferencigebla bez J, ponieważ późniejsze wyrażenie unu de alia narzuca ideę licznych rzeczy. Porównaj z następującym przykładem: Grandega multo da vortoj fariĝas tute senbezona por lernado.
Zamiast multo i malmulto, najczęściej preferowane są formy przysłówkowe multe i malmulte.
Przysłówki ilościowe
Przysłówki ilościowe często pojawiają się w zdaniach tak, jakby były rzeczownikami działającymi jako podmiot, dopełnienie bliższe itd. Praktycznie to dotyczy tylko multe, sufiĉe, kelke i ich warianty. Jednak takie użycie kelke jest obecnie bardzo rzadkie:
-
En la kelo troviĝas multe da rubaĵoj. - W piwnicy znajduje się mnóstwo śmieci.
Wiele to podmiot. Można też powiedzieć multo da rubaĵoj.
-
El ŝia buŝo eliris kelke da perloj kaj kelke da diamantoj. - Z jej ust wyszło kilka pereł i kilka diamentów.
Te dwa kelke są podmiotem czasownika eliris. Można by powiedzieć kelko da perloj/diamantoj, ale kelko praktycznie nigdy nie jest używane. Kelkaj jest obecnie najczęściej używane: kelkaj perloj, kelkaj diamantoj
-
La riĉulo havas multe da mono. - Bogacz ma dużo pieniędzy.
Multe jest dopełnieniem, ale nie może otrzymać końcówki N, ponieważ jest przysłówkiem.
- Mi havas sufiĉe da laboro. - Mam wystarczająco pracy.
Podobnie można użyć przysłówkowych ilościowych słówek:
-
Ĉu vi scias, kiom estis da mortigitoj? - Czy wiesz, ilu było zabitych?
Kiom jest podmiotem estis.
-
Prenu tiom da mono, kiom vi volas. - Weź tyle pieniędzy, ile chcesz.
Tiom i kiom to dopełnienia bliższe.
-
Pri tiom da feliĉo mi eĉ ne sonĝis, kiam mi estis ankoraŭ la malbela anasido! - Nawet nie marzyłam o takim szczęściu, kiedy byłam jeszcze brzydkim kaczątkiem!
Tiom jest pri-okolicznikiem.
-
Restas ankoraŭ iom da problemoj. - Zostaje jeszcze trochę problemów.
Iom to podmiot.
-
Observu pli da ordo! - Zachowaj więcej porządku!
Pli stanowi obiekt.
-
Tro da kuiristoj kaĉon difektas. - Zbyt wielu kucharzy psuje owsiankę (~„gdzie kucharek sześć, tam nie ma co jeść”)
Tro stanowi podmiot.
Gdy po przysłówku ilościowym występuje wyrażenie z da, często może się wydawać, że przysłówek nie jest słowem kluczowym, lecz raczej rzeczownik w następnym wyrażeniu z da. Z semantycznego punktu widzenia wyrażenie z da jest w rzeczywistości ważniejsze, ale z gramatycznego punktu widzenia przysłówek jest rzeczywistym słowem kluczowym. Jednakże kiedy przysłówek ilościowy + wyrażenie z da posiada określenie, to jest ono zwykle powiązane z wyrażeniem z da, chociaż nie stanowi to słowa kluczowego: Multe da akvo estis verŝita sur ĝin. W przypadku braku wyrażenia z da, określenie może odnosić się tylko do przysłówka, w związku z czym należy użyć formy z końcówką „-E”: Multe estis farite.
Przymiotniki ilościowe zamiast przysłówków ilościowych
Często przysłówek ilościowy można zastąpić przymiotnikiem ilościowym. Wtedy rzeczownik w wyrażeniu z da staje się słowem kluczowym, a da zanika:
- En la subtegmento troviĝas multaj malnovaj vestaĵoj. ≈ ...multe/multo da malnovaj vestaĵoj. - Na strychu znajdują się liczne stare ubrania ≈ ...dużo/duża ilość starych ubrań.
- La riĉulo havas multan monon. ≈ ...multe/multo da mono. - Bogacz ma dużo pieniędzy.
Istnieje jednak subtelna różnica. Multaj i kelkaj używa się w przypadku pojedynczych, indywidualnych rzeczy lub w przypadku nierozróżnialnej grupy przedmiotów. Multe i kelke mogą być stosowane jedynie w drugim przypadku. Nie można by powiedzieć: Kelke da homoj sentas sin la plej feliĉaj, kiam ili vidas la suferojn de siaj najbaroj. Poprawna form to Kelkaj homoj..., gdyż opisywane są uczucia każdej osoby z osobna.
Stopień, wielkość i ilość
Grado kaj kvanto estas malsamaj aferoj, sed iafoje ili proksimiĝas.
Tre kaj multe
- tre = "en alta grado, kun forta intenso"
- multe = "en granda kvanto, kun longa daŭro, ofte ripetite"
Ĉe adjektivoj kaj adverboj oni preskaŭ ĉiam uzas tre, sed oni povas uzi multe, kiam klare temas pri kvanto aŭ ofteco. Ĉe verboj oni uzas plej ofte multe, ĉar temas normale pri kvanto aŭ ofteco, sed oni uzas ankaŭ tre, kiam temas pri grado aŭ intenseco:
- Ĝi estas tre bona. - To jest bardzo dobre.
- Tie troviĝas tre grandaj domoj. - Tam znajdują się bardzo duże domy.
- Mi tre ŝatas Berlinon. = Mi intense ŝatas Berlinon. - Bardzo lubię Berlin. = Intensywnie lubię Berlin.
- Mi tre amas ŝin. = Mi intense amas ŝin. - Bardzo kocham ją. = Intensywnie kocham ją.
- Mi havas multe da mono. - Mam dużo pieniędzy.
- Ŝi multe pensis pri tio. = Ŝi longe pensis pri tio. - Dużo myślała o tym. = Długo myślała o tym.
- Kiu multe parolas, ne multe faras. - Kto wiele mówi, niewiele robi.
-
Li tre multe helpis al mi. - Li tre multe helpis al mi.
Tre opisuje multe. Multe opisuje helpis.
Do opisania pli i tro używa się multe:
- Ĝi estis multe pli granda ol antaŭe. - Ĝi estis multe pli granda ol antaŭe.
- Ĝi fariĝis multe tro nigra. - Ĝi fariĝis multe tro nigra.
Kiel oraz tiel
La tabelvortoj kiel kaj tiel montras ne nur manieron, sed ankaŭ gradon. Oni uzu ilin en la samaj lokoj, kie oni povus uzi tre:
-
Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi donacon. - Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi donacon.
Oni povas diri: tre bela, tre bona kaj tre honesta.
-
La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo. - Noc była tak ciemna, że nic nie mogliśmy zobaczyć przed naszymi nosami.
Można powiedzieć: tre malluma
Kiom oraz tiom
La tabelvortoj kiom kaj tiom montras kvanton. Oni uzu ilin tie, kie oni povus uzi multe:
-
Mi volas tiom da terpomoj, kiom mi povas porti. - Chcę tyle ziemniaków, ile jestem w stanie nosić.
Można powiedzieć: volas multe i povas porti multe.
-
Ŝi tiom laboris, ke ŝi fariĝis ĉefo de la firmao. - Ŝi tiom laboris, ke ŝi fariĝis ĉefo de la firmao.
Oni povas diri: multe laboris.
Antaŭ multe oni ofte preferas tiom, ĉar multe estas kvanta vorto: Nun li estis ja riĉa, havante tiom multe da mono. Aŭ …havante tiel multe da mono. Aŭ ...havante tiom da mono.
"Tiom-kiom-ismo"
Kiom kaj tiom estas iafoje uzataj pri grado anstataŭ kiel kaj tiel, kiam oni volas tre forte emfazi. Tio estas tute bona. Sed iuj Esperantistoj uzas sisteme nur kiom kaj tiom anstataŭ kiel kaj tiel por montri gradon, kvazaŭ ili ĉiam emfazus, ekz.: Mi estas tiom forta, kiom vi. Komparu kun la Fundamenta frazo: Mi estas tiel forta, kiel vi. Tia "tiom-kiom-ismo" estas komplete fremda al la Fundamento kaj al la uzado de Zamenhof. Krome tiom-kiom-istoj perdas la eblon uzi tiom kaj kiom por emfazi.