20 Kvantaj vortoj / Ngữ pháp

Kvantaj vortoj iafoje kondutas en aparta maniero. Vortoj kun kvanta signifo povas esti substantivoj (multo, kelko k.s.), adjektivoj (multa, pluraj k.s.), adverboj (multe, sufiĉe k.s.), kaj adverbecaj vortetoj (pli, tiom k.s.).

Kvantaj substantivoj

Kvantaj substantivoj kondutas kiel normalaj substantivoj. Ofte ili estas priskribataj de da-esprimo, kiu montras, el kio konsistas la kvanto:

Kiam mi ien veturas, mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo. - Kiam mi ien veturas, mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo.

Gramatike la kvanta vorto estas ĉefvorto, sed el senca vidpunkto la da-esprimo ofte estas pli grava. Iafoje oni traktas la substantivon de tia da-esprimo kvazaŭ ĝi estus ĉefvorto:

Tiam grandega multo da vortoj fariĝus en la skribado tute nediferencigeblaj unu de alia. - Tiam grandega multo da vortoj fariĝus en la skribado tute nediferencigeblaj unu de alia.

Nediferencigeblaj gramatike rilatas al multo, sed havas J-finaĵon, ĉar ĝi rilatas laŭ la senco tre forte al vortoj. Fakte la frazo iĝus tre stranga, se oni dirus nediferencigebla sen J, ĉar la posta esprimo unu de alia trudas la ideon de pluraj individuoj. Komparu kun la jena ekzemplo: Grandega multo da vortoj fariĝas tute senbezona por lernado.

Anstataŭ multo kaj malmulto oni plej ofte preferas la adverbajn formojn multe kaj malmulte.

Trạng từ chỉ số lượng

Trạng từ chỉ số lượng thường xuất hiện trong câu như danh từ đóng vai trò chủ ngữ, tân ngữ, v.v. Thực tế ta chỉ dùng multe, sufiĉe, kelke và các biến thể. Tuy nhiên hiện nay kelke rất ít dùng.

En la kelo troviĝas multe da rubaĵoj. - Trong hầm có nhiều rác.

Multe là chủ ngữ. Ta cũng có thể nói multo da rubaĵoj.
El ŝia buŝo eliris kelke da perloj kaj kelke da diamantoj. - Từ trong miệng cô ấy có một số ngọc trai và kim cương phun ra.

Hai từ kelke là chủ ngữ của eliris. Ta có thể nói kelko da perloj/diamantoj, nhưng kelko trong thực tế hầu như không bao giờ được sử dụng. Hiện nay ta thường dùng nhất là kelkaj: kelkaj perloj, kelkaj diamantoj
La riĉulo havas multe da mono. - Người giàu có nhiều tiền.

Multe là tân ngữ, nhưng không thể thêm đuôi N vì nó là trạng từ.
Mi havas sufiĉe da laboro. - Tôi có đủ công việc rồi.

Simile oni povas uzi adverbecajn vortetojn kvantajn:

Ĉu vi scias, kiom estis da mortigitoj? - Bạn có biết có bao nhiêu người chết không?

Kiom là chủ ngữ của estis.
Prenu tiom da mono, kiom vi volas. - Bạn cần bao nhiêu tiền thì hãy lấy bấy nhiêu.

Tiom và kiom là tân ngữ.
Pri tiom da feliĉo mi eĉ ne sonĝis, kiam mi estis ankoraŭ la malbela anasido! - Khi tôi vẫn còn là vịt con xấu xí thì chẳng khi nào dám mơ tưởng tới nhiều hạnh phúc như vậy.

Tiom bổ nghĩa cho pri.
Restas ankoraŭ iom da problemoj. - Vẫn còn một vài vấn đề.

Iom là chủ ngữ.
Observu pli da ordo! - Giữ trật tự hơn đi!

Pli là tân ngữ.
Tro da kuiristoj kaĉon difektas. - Quá nhiều đầu bếp làm hỏng món cháo. (Lắm thầy thối ma.)

Tro là chủ ngữ.

Kiam kvanta adverbo havas da-esprimon post si, povas ofte ŝajni, ke la adverbo tute ne estas ĉefvorto, sed ke la substantivo de la posta da-esprimo estas ĉefvorto. El senca vidpunkto la da-esprimo estas fakte pli grava, sed el gramatika vidpunkto la adverbo ja estas ĉefvorto. Sed kiam kvanta adverbo + da-esprimo havas priskribon, oni normale rilatigas la priskribon al la da-esprimo, kvankam ĝi ne estas ĉefvorto: Multe da akvo estis verŝita sur ĝin. Sed se mankas da-esprimo, oni povas rilatigi la priskribon nur al la adverbo, kaj konsekvence oni devas uzi E-formon: Multe estis farite.

Tính từ chỉ số lượng thay cho trạng từ chỉ số lượng

Nhiều khi ta có thể thay thế trạng từ số lượng bằng tính từ số lượng. Khi đó danh từ trong cụm da thành từ chính và da biến mất:

En la subtegmento troviĝas multaj malnovaj vestaĵoj. ≈ ...multe/multo da malnovaj vestaĵoj. - Trong gác mái có nhiều quần áo cũ.
La riĉulo havas multan monon. ≈ ...multe/multo da mono. - Người giàu có nhiều tiền.

Tuy nhiên có sự khác biệt về sắc thái. Multaj và kelkaj có thể dùng với những vật riêng lẻ hay tập hợp các vật. Multe và kelke chỉ có thể dùng với tập hợp các vật không có sự phân chia. Vì vậy ta không thể nói: Kelke da homoj sentas sin la plej feliĉaj, kiam ili vidas la suferojn de siaj najbaroj. mà phải nói Kelkaj homoj..., vì đây là cảm xúc nói riêng của từng người.

Độ và lượng

Độ và lượng là hai khái niệm khác nhau, nhưng có lúc chúng gần nghĩa với nhau.

Tre kaj multe

tre = "en alta grado, kun forta intenso"
multe = "en granda kvanto, kun longa daŭro, ofte ripetite"

Ĉe adjektivoj kaj adverboj oni preskaŭ ĉiam uzas tre, sed oni povas uzi multe, kiam klare temas pri kvanto aŭ ofteco. Ĉe verboj oni uzas plej ofte multe, ĉar temas normale pri kvanto aŭ ofteco, sed oni uzas ankaŭ tre, kiam temas pri grado aŭ intenseco:

Ĝi estas tre bona. - Ĝi estas tre bona.
Tie troviĝas tre grandaj domoj. - Tie troviĝas tre grandaj domoj.
Mi tre ŝatas Berlinon. = Mi intense ŝatas Berlinon. - Mi tre ŝatas Berlinon. = Mi intense ŝatas Berlinon.
Mi tre amas ŝin. = Mi intense amas ŝin. - Mi tre amas ŝin. = Mi intense amas ŝin.

Mi havas multe da mono. - Mi havas multe da mono.
Ŝi multe pensis pri tio. = Ŝi longe pensis pri tio. - Ŝi multe pensis pri tio. = Ŝi longe pensis pri tio.
Kiu multe parolas, ne multe faras. - Kiu multe parolas, ne multe faras.
Li tre multe helpis al mi. - Li tre multe helpis al mi.

Tre priskribas multe. Multe priskribas helpis.

Por priskribi pli kaj tro oni uzas multe:

Ĝi estis multe pli granda ol antaŭe. - Ĝi estis multe pli granda ol antaŭe.
Ĝi fariĝis multe tro nigra. - Ĝi fariĝis multe tro nigra.

Kiel và tiel

Kiel và tiel không chỉ thể hiện cách thức mà cũng thể hiện mức độ. Ta dùng chúng ở cùng vị trí như khi ta dùng tre:

Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi donacon. - Bạn thật đẹp, thật tốt bụng và thật chân thành nên tôi phải tặng quà cho bạn.

Ta có thể nói: tre bela, tre bona và tre honesta.
La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo. - Đêm tối đen đến nỗi chúng tôi chẳng nhìn được gì, kể cả vật ngay trước mũi.

Có thể nói: tre malluma.

Kiom và tiom

Kiom và tiom chỉ số lượng. Ta dùng chúng ở cùng vị trí như khi dùng multe:

Mi volas tiom da terpomoj, kiom mi povas porti. - Tôi muốn nhiều khoai tây như tôi có thể mang theo.

Ta có thể nói: volas multe và povas porti multe.
Ŝi tiom laboris, ke ŝi fariĝis ĉefo de la firmao. - Cô ấy làm việc nhiều đến mức trở thành chủ công ty.

Ta có thể nói: multe laboris.

Trước multe ta thường dùng tiom, vì multe là từ chỉ số lượng: Nun li estis ja riĉa, havante tiom multe da mono.Hoặc …havante tiel multe da mono. Hoặc ...havante tiom da mono.

"Tiom-kiom-ismo"

Kiom kaj tiom estas iafoje uzataj pri grado anstataŭ kiel kaj tiel, kiam oni volas tre forte emfazi. Tio estas tute bona. Sed iuj Esperantistoj uzas sisteme nur kiom kaj tiom anstataŭ kiel kaj tiel por montri gradon, kvazaŭ ili ĉiam emfazus, ekz.: Mi estas tiom forta, kiom vi. Komparu kun la Fundamenta frazo: Mi estas tiel forta, kiel vi. Tia "tiom-kiom-ismo" estas komplete fremda al la Fundamento kaj al la uzado de Zamenhof. Krome tiom-kiom-istoj perdas la eblon uzi tiom kaj kiom por emfazi.