Ne
За отрицание се използва думата ne. Ne отрича това, пред което стои. Обикновено, ne стои пред сказуемо, а ако не се отрича сказуемото, значи се отрича цялото изречение:
-
Mi ne dormas. - Аз не спя.
Не се случва така, че аз да спя. Спането ми е цялостно отречено.
- Al leono ne donu la manon. - На лъв не давай ръка.
-
La patro ne legas libron, sed li skribas leteron. - Бащата не чете книга, а пише писмо.
Отрицанието засяга глагола legas. Глаголът skribas и цялото му изречение остават пълнозначни.
Отрицание в подчинено изречение важи единствено за подчиненото изречение: Mi diris, ke mi ne venos. (Казах, че няма да дойда.) Отрицанието се отнася единствено за сказуемото venos в подчиненото изречение. Цялото изречение остава положително: наистина съм казал това.
Понякога отреченото сказуемо се подразбира: Ĉiu povu vidi, kiu el la vastigantoj plenumas sian promeson kaj kiu ne. Отрицанието се отнася за подразбиращия се глагол plenumas: ...kaj kiu ne plenumas sian promeson.
Ne може да се използва и като отговор на въпрос.
Таблични думи с „neni-“
За отрицание може да се използват и табличните думи с neni-. Дума с neni- е достатъчна за отричане както на сказуемо, така и на цяло изречение. Позицията на думата с neni- обикновено няма значение, тя така или иначе отрича цялото изречение:
-
La tempo pasinta jam neniam revenos; la tempon venontan neniu ankoraŭ konas. - Миналото време вече никога няма да се върне; бъдещото време никой все още не знае.
Миналото време няма да се върне. Бъдещото време е неизвестно.
-
Mi neniel povas kompreni, kion vi parolas. - Изобщо не мога да разбера какво говориш.
Не мога да разбера.
-
La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo. - Нощта бе толкова тъмна, че не можехме да видим нищо дори пред носа си.
Не можехме да виждаме. Отрицанието се отнася само за подчиненото изречение, започващо с ke. Глаголът в главното изречение estis си остава положителен.
-
Neniu radio al mi lumas, neniu varma aereto blovas sur min, neniu amiko min vizitas. - Neniu radio al mi lumas, neniu varma aereto blovas sur min, neniu amiko min vizitas.
Ne lumas radio. Ne blovas aereto. Ne vizitas amiko.
-
Memoru, ke Esperanto estas nenies propraĵo. - Помни, че есперанто не е ничия собственост.
Есперанто не е нечие притежание.
-
Tian Regularon por nia Ligo mi nenial povus aprobi. - Такъв правилник за нашата лига не мога да одобря по никакъв начин.
Mi ne povas aprobi ĝin pro kia ajn kialo. Nenial neas la tutan frazon.
Двойно отрицание
Se oni uzas NENI-vorton, kaj aldonas ankaŭ la vorton ne, la frazo fariĝas pozitiva. Tia duobla negacio estas uzebla nur por esprimi tre specialajn signifojn:
-
Mi ne amas neniun. - Обичам някого. (Не е вярно, че не обичам никого.)
Нямам предвид, че не обичам никого, а че действително обичам някого.
-
Ĝi ne estas nenies propraĵo. - Не е ничия собственост.
Не се има предвид, че не е ничия собственост, а че е тъкмо нечия собственост.
Frazo ankaŭ povas fariĝi pozitiva, se unu NENI-vorto klare neas la verbon, kaj ankaŭ alia NENI-vorto aperas en la frazo:
-
Mi ankoraŭ neniam gajnis nenion. = Neniam okazis tio, ke mi gajnis nenion. - Mi ankoraŭ neniam gajnis nenion. = Neniam okazis tio, ke mi gajnis nenion.
Всеки път печелих поне нещо.
Sed pluraj NENI-vortoj en la sama frazo ne nepre kreas pozitivan signifon. Ofte ili nur plifortigas unu la alian, kaj la negacio restas:
-
Ni malutilon alportus al nia afero grandan, kaj utilon ni alportus al neniu nenian. - Ni malutilon alportus al nia afero grandan, kaj utilon ni alportus al neniu nenian.
Ni ne alportus utilon.
-
Neniam, neniam, neniam li revenos. - Той никога, никога, никога няма да се върне.
Li ne revenos. Ne gravas, ĉu estas unu, du, tri aŭ eĉ pli da neniam.
Частично отрицание
Iafoje la vorteto ne aperas en frazo tiel, ke ĝi neas nur parton de ĝi. La predikato restas valida. Ne neas ĝuste tion, antaŭ kio ĝi staras, sed tio povas esti la tuj sekvanta vorto, la sekvanta frazparto, aŭ eĉ pli multe. Nur la kunteksto povas montri precize, kio estas neata:
-
Ni faris la kontrakton ne skribe, sed parole. - Сключихме договора не писмено, а устно.
Сключихме договора, но не писмено.
-
Ne ĉiu kreskaĵo estas manĝebla. - Не всяко растение е ядливо.
Някои растения са ядливи. Сравни с: Ĉiu kreskaĵo ne estas manĝebla. = Neniu kreskaĵo estas manĝebla.
-
Li estas homo ne kredinda. - Той е човек, който не заслужава доверие.
Той действително е човек.
-
En la animo ĉiuj privataj homoj kaj ĉiuj registaroj ne povas ne aprobi nian ideon. - En la animo ĉiuj privataj homoj kaj ĉiuj registaroj ne povas ne aprobi nian ideon.
La unua ne trafas la predikaton povas kaj neas la tutan frazon. La dua ne trafas nur aprobi (nian ideon). La suma signifo estas: Ili ne povas rifuzi nian ideon. = Ili devas aprobi nian ideon.
Neni-думите обикновено отричат цялото изречение независимо от словореда, но понякога и neni-дума може да важи само за част от изречението. В такива случаи контекстът и словоредът трябва да го покажат съвсем ясно:
-
Mi decidis paroli jam plu nenion pli pri tiu ĉi temo. - Реших вече да не говоря нищо по тази тема.
Решението е действително. Отрицанието засяга единствено инфинитива paroli и всички части на изречението, които се отнасят пряко към него.
-
Pli valoras faro nenia, ol faro malbona. = Faro, kiu ne okazis, ja valoras pli, almenaŭ kompare kun faro malbona. - Никаква постъпка струва повече пред лоша постъпка. = Постъпка, която не се е случила, струва повече – поне сравнена с лоша постъпка.
Сказуемото valoras остава положително.
Kiam ne aŭ NENI-vorto estas parto de kunmetita vorto, la negacio validas nur ene de tiu vorto:
-
Sinjoro, vi estas neĝentila. - Господине, вие сте неучтив.
Изречението гласи, че господинът действително има някакво качество, а именно – липсата на учтивост. Има тънка разлика между това изречение и Vi ne estas ĝentila. (Вие не сте учтив.)
-
La pastro, kiu mortis antaŭ nelonge (aŭ antaŭ nelonga tempo), loĝis longe en nia urbo. - Свещеникът, който почина не преди дълго (време), живя дълго в нашия град.
Отрицанието засяга единствено продължителността на времето.
-
Bedaŭrinde ili estas ne-Esperantistoj. - За съжаление, те са неесперантисти.
Те са (такива) хора, които не знаят есперанто.
-
Neniofarado estas tre dolĉa okupo. - Правенето на нищо е много сладко занимание.
Такова време, през което не правим нищо, е много сладко.
Nek
Nek signifas "kaj ankaŭ ne". Oni uzas ĝin, se oni jam uzis ne, kaj volas nei ankoraŭ ion. Ĝi estas kvazaŭ varianto de kaj, kaj sekvas baze la samajn regulojn kiel kaj:
- Li ne vidis min, nek aŭdis. = ...kaj ankaŭ ne aŭdis. - Той не ме видя, нито чу. = …също и не ме чу.
- Mi ne renkontis lin, nek lian fraton. = ...kaj ankaŭ ne lian fraton. - Не срещнах него, нито брат му.
- Nenia peno nek provo donos lakton de bovo. - Nenia peno nek provo donos lakton de bovo.
Ne uzu nek por ligi du aferojn post sen. Uzu kaj: Tiu virino ne foriru de ŝi sen konsolo kaj helpo. Ne: ...sen konsolo nek helpo.
Nek ne egalas al ne + emfazo. Por emfaze nei oni uzu eĉ kune kun ne. Ne diru: Mi havas nek unu amikon. Diru: Mi havas eĉ ne unu amikon. Aŭ: Mi ne havas eĉ unu amikon.
Oni ankaŭ povas uzi kombinitan, pluroblan nek.