Galūnė -N yra vadinama galininko galūne arba tiesiog galininku. Ją galima pridėti kaip galūnę prie įvairių žodžių:

• daiktavardžių: domo → domon, hundo → hundon, virino → virinon, seĝoj → seĝojn, ekskursoj → ekskursojn
• būdvardžių: ruĝa → ruĝan, granda → grandan, virina → virinan, verdaj → verdajn, knabaj → knabajn
• įvardžių: mi → min, ĝi → ĝin, ili → ilin, oni → onin, si → sin
• koreliatyvų su A, O ir U: kiu → kiun, iu → iun, ĉiuj → ĉiujn, kio → kion, ĉio → ĉion, ia → ian, nenia → nenian, tiaj → tiajn
• vietininko prieveiksmiais ir vietininko koreliatyvais E:hejme → hejmen, tie → tien, ie → ien

Galūnė -N visada eina po galūnės -J: domojn, hundojn, virinojn, ruĝajn, grandajn, virinajn, kiujn, kiajn.

Jei daiktavardis turi galūnę -N, tada ir visi būdvardžiai bei koreliatyvai su U ir A, kurie yra to daiktavardžio epitetai turi turėti galūnę -N:

Tačiau papildinio predikativui nereikalinga galūnė -N: Mi refarbis la flavajn seĝojn blankaj.

Galūnė -N gali rodyti:

• papildinį
• matus
• laiko tašką
• kryptį
• kitas reikšmes

Papildinys

Papildinys yra tai, kas tiesiogiai veikiama veiksmo. Tiesioginį papildinį parodo galūnė -N. Dėl to žodžių tvarka gali būti įvairi.

Visi sekantys sakiniai iš esmės turi tą pačią reikšmę: kato mordas hundon; kato hundon mordas; mordas kato hundon; mordas hundon kato; hundon kato mordas; hundon mordas kato (visuose sakiniuose katinas yra tas, kuris kanda, o šuo dėl to kenčia). Dėl galūnės -N, visi šie šeši tos pačios reikšmės sakiniai yra aiškiai suprantami. Žodžių tvarka priklauso tik nuo stiliaus ir skonio.

Mi amas vin; mi vin amas; vin mi amas; vin amas mi; amas mi vin; amas vin mi. Visi šeši variantai turi tą pačią esminę reikšmę: Veiksmą amas atlieka "mi", o meilė nukreipta į "vi".

Sakinį su papildiniu galima perdaryti į pasyvų sakinį. Tada papildinys virsta veiksniu.

Esti ir panašūs veiksmažodžiai nėra veiksmai, nukreipti į kažką. Sakinio dalis, susijusi su esti nėra papildinys, bet predikatyvas, kuris niekada neturi galūnės -N: Tio estas tri seĝoj. Mi estas kuracisto. Ŝi fariĝis doktoro. Mia patro nomiĝas Karlo.

Veiksmažodžio veiksnys gali eiti ir po tarinio. Su kai kuriais veiksmažodžiais tokia žodžių tvarka vartojama labai dažnai. Nevartokite galūnės -N su šiais veiksniais:

Matai

Laiko aplinkybės ir papildiniai dažnai turi galūnę -N.

Laiko matai

Laiko posakiuose galūnė -N gali rodyti laiko trukmės matą ar dažnumą. Tokie posakiai atsako į klausimus: 1}kiel longe?, (dum) kiom da tempo?, kiel ofte? i.p.

Dažniausiai laiką nusakanti sakinio dalis su -N yra veiksmažodžio aplinkybė.

Laiką žyminti N-sakinio dalis gali būti ir būdvardžio ar prieveiksmio suplementu.

Tempomezura N-frazparto povas ankaŭ kunlabori kun tempa post-adjekto aŭ tempa antaŭ-adjekto por kune montri tempon: Du tagojn post tio ŝi forveturis Norvegujon. Pasis du tagoj post "tio".

Diversaj mezuroj

Aliaj mezuroj funkcias tute same kiel tempaj mezuroj. Povas esti mezuro de spaca longeco, alteco, larĝeco, distanco, profundo, pezo, kosto k.t.p. Ili respondas al la demandoj kiom?, kiel multe?, kiel malproksime?, kiel longe?, kiel alte?, kiel profunde?, kiel peze? k.s.:

Mezuro sen rolmontrilo

Mezuro povas ankaŭ aperi en frazrolo, kiu ne havu rolmontrilon: Dek jaroj estas tre longa tempo. Dek jaroj estas ĉi tie subjekto. Pasis du tagoj. Du tagoj rolas kiel subjekto.

Tempopunkto

Frazparto kun N-finaĵo povas esti adjekto, kiu montras tempopunkton. Tia N-adjekto respondas la demandojn: kiam?, kiudate?, kiutage?, kiujare?, kiufoje? k.s. Oni povas diri, ke tia N-finaĵo estas anstataŭigo de tempa prepozicio, ordinare en:

Ĉe nomoj de semajntagoj, akuzativa substantivo montras precizan konatan tagon: dimanĉon = "en certa konata dimanĉo", eĉ se oni ne uzas la. Adverba formo de tia tagonomo normale montras, ke temas ĝenerale pri tiaj tagoj: dimanĉe = "en dimanĉoj, en ĉiu dimanĉo": Mi alvenos en Lyon lundon la 30-an de Aŭgusto.

En horesprimoj oni uzu je, precipe se la vorto horo estas forlasita, por ne konfuzi horon kun dato:

Tempopunkto sen rolmontrilo

Tempopunkto povas ankaŭ aperi en frazrolo, kiu ne havu rolmontrilon: Hodiaŭ estas sabato, kaj morgaŭ estos dimanĉo. Sabato kaj dimanĉo rolas kiel subjekto.

Direkto

N-adjektoj kaj N-suplementoj povas montri direkton. Tiam ili respondas la demandojn al kiu loko?, en kiu direkto? k.s.

Sola N-finaĵo

Solan direktan N-finaĵon oni uzas nur kiam temas pri iro al la interno de io. Oni ne diras iri muron, iri kuraciston, sed iri al muro, al kuracisto. Efektive oni uzas solan direktan N preskaŭ nur ĉe nomoj de lokoj (precipe ĉe urbonomoj).

N kun en, sur kaj sub

Direkta N-finaĵo aperas plej ofte kune kun en, sur kaj sub, la tri plej gravaj lokaj prepozicioj. Kiam en, sur kaj sub montras simplan pozicion, oni uzas ilin sen la finaĵo N. Sed se oni volas montri, ke io moviĝas al tiu loko, oni devas kompletigi per rolmontrilo, kiu montras direkton. Teorie oni povus uzi al (al en, al sur, al sub), sed en la praktiko oni uzas ĉiam N-finaĵon:

Ĉe aliaj lokaj prepozicioj ol en, sur kaj sub oni ofte ne uzas direktan N-finaĵon, sed lasas al la kunteksto montri, ke temas pri direkto. Sed oni ja povas uzi direktan N ankaŭ ĉe aliaj lokaj prepozicioj, se tio helpas al klareco:

En iaj okazoj oni kutimas ne uzi direktan N-finaĵon, ĉar la vera celo estas subkomprenata esprimo. Tiu esprimo havus N-finaĵon, se oni enmetus ĝin:

Tamen ne estus eraro diri sub la kverkon kaj antaŭ min, ĉar ankaŭ tiuj esprimoj povas esti rigardataj kiel celoj en tiuj frazoj.

Lokaj prepozicioj estas ofte uzataj en figura senco. Io abstrakta, neloka, estas esprimata kvazaŭ loko. Ankaŭ tiam oni povas uzi direktan N-finaĵon por esprimi figuran direkton, ekz: Mi ŝanĝos ilian malĝojon en ĝojon.

Kelkaj prepozicioj per si mem montras direkton: al, ĝis, el kaj de. Tiuj prepozicioj neniam montras pozicion. Post ili oni ne uzu N-finaĵon: al la urbo, ĝis la fino, el la lernejo, de la komenco.

N post lokaj adverboj

Oni povas meti la finaĵon N ankaŭ post lokaj adverboj kun E-finaĵo, kaj post lokaj tabelvortoj por montri direkton al ia loko:

N por aliaj signifoj

N-adjektoj kaj N-suplementoj montras plej ofte mezuron, tempopunkton aŭ direkton, sed iafoje tia N-frazparto montras alian rolon, por kiu oni normale uzas prepozicion:

Teorie oni povas ĉiam anstataŭigi prepozicion per N, se la senco ne fariĝas malklara. Aparte ofte oni uzas N anstataŭ je. La regulo pri klareco tamen preskaŭ ĉiam malebligas uzi N anstataŭ la demovaj prepozicioj de kaj el, ĉar N mem estas almova rolmontrilo. Iafoje oni tamen renkontas frazojn kiel: Ili eliris la buson. Tiam la N-finaĵo estas objekta: la buso estas objekto de la ago "eliri". Estas multe pli klare, kaj sekve rekomendinde, diri: Ili eliris el la buso.

Akuzativo kaj propraj nomoj

Ĉe plene Esperantigitaj propraj nomoj oni uzas akuzativon tute laŭ la ĉi-antaŭe montritaj reguloj:

Ne-Esperantigitaj propraj nomoj povas aperi sen O-finaĵo. Ĉe tiaj nomoj oni ankaŭ povas forlasi N-finaĵon, eĉ se la frazrolo principe postulas tian finaĵon:

Se la nomo povas akcepti N-finaĵon (se ĝi finiĝas per vokalo), tiam oni ja kompreneble povas aldoni tian finaĵon. Oni ankaŭ povas almeti O-finaĵon al fremda nomo. Se oni uzas O-finaĵon, oni ankaŭ devas uzi N-finaĵon, se la frazrolo tion postulas. Oni ankaŭ povas antaŭmeti titolon aŭ similan esprimon, kiu povas ricevi N-finaĵon: