Pytania typu KI-
Pytania KI- są zbudowane za pomocą słówek z tabeli zaczynających się od KI. Pytające słowo KI- reprezentuje informację, którą szukamy.
Słowo KI- zwykle stoi na początku zdania pytającego:
- Kion vi volas? — Mi volas manĝon! - Czego chcesz? - Chcę jedzenia!
- Kian manĝon vi deziras? — Mi deziras malmultekostan manĝon! - Jakiego jedzenia sobie życzysz? - Życzę sobie taniego jedzenia!
- Kiel vi fartas? — Mi fartas bone! - Jak się czujesz? - Czuję się dobrze!
- Kiom da pomoj vi havas? — Mi havas du kilogramojn da pomoj! - Ile masz jabłek? - Mam dwa kilogramy jabłek!
- Kies estas tiu aŭto? — Ĝi apartenas al Anno! Ĝi estas de Anno! Ĝi estas ŝia! - Czyje jest to auto? - Ono należy do Anny! Ono jest Anny! Jest jej!
- Kiam do? — Morgaŭ! - Więc kiedy? - Jutro!
Słów pytających KI- używa się także w zdaniach podrzędnych pytających: Ŝi demandis, kion mi volas.
Pytania typu Ĉu
Pytania Ĉu są tworzone przez słówko pytające ĉu. Pytania typu Ĉu szukają potwierdzenia prawdziwości całego zdania. Odpowiedź to zwykle jes(tak) lub ne (nie).
Ĉu stoi zwykle na początku zdania.
- Ĉu vi komprenas min? — Jes, mi komprenas vin! Ne, mi ne komprenas vin! - Czy mnie rozumiesz? - Tak, rozumiem cię! Nie, nie rozumiem cię!
- Ĉu vi estas Kanadano? — Jes, mi estas Kanadano! Ne, mi ne estas Kanadano! - Czy jesteś Kanadyjczykiem? - Tak, jestem Kanadyjczykiem! Nie, nie jestem Kanadyjczykiem!
- Ĉu li? — Jes, li! - Czy on? - Tak, on!
- Ĉu ĝi estas taŭga? — Jes, (ĝi) estas! - Czy to jest właściwe? - Tak, (to) jest!
Pytania typu Ĉu mogą też być pytaniami o alternatywę. Wtedy odpowiedź jest wyborem między dwoma alternatywami:
- Ĉu vi volas kafon aŭ teon? — Mi volas kafon! Mi volas teon! Mi volas nek kafon, nek teon! Mi volas kaj kafon, kaj teon! - Czy chcesz kawę, czy herbatę? - Ja chcę kawę! Ja chcę herbatę! Nie chcę ani kawy, ani herbaty! Chcę i kawę i herbatę!
- Ĉu li aŭ ŝi? — Ŝi! Li! Iu ajn el ili! Neniu el ili! Ambaŭ! - Czy on czy ona? - Ona! On! Którekolwiek z nich! Żadne z nich! Oboje!
Słówka-odpowiedzi
By odpowiedzieć na pytania typu ĉu można po prostu wypowiedzieć zdanie (pełne lub skrócone), które daje odpowiedź na pytanie:
- Ĉu vi amas min? — Mi amas vin! - Kochasz mnie? - Kocham cię!
- Kaj ĉu vi longe lernis? — Ho, mi lernis ne malpli ol tri jarojn. - A długo się uczyłeś? - O, uczyłem się nie mniej niż trzy lata.
Normalnie używa się słów-odpowiedzi jes i ne. Takie słowo samo w sobie jak całe zdanie. Mimo to często dodaje się po nim całe zdanie lub fragment tego zdania dla lepszej przejrzystości.
Jes
Słowo odpowiadające jes daje odpowiedź pozytywną:
- — Ĉu vi volas kafon? — Jes! (= Mi volas kafon.) - - Czy chcesz kawy? - Tak! (=Chcę kawy.)
- — Ĉu vi ion deziras? — Jes! (= Mi ion deziras.) - - Czy życzysz sobie czegoś? - Tak! (=Życzę sobie czegoś.)
-
Ĉu la Universala Kongreso estos en Eŭropo ĉi-jare? — Mi pensas, ke jes! = Mi pensas, ke ĝi ja estos en Eŭropo ĉi-jare! - Czy Kongres Uniwersalny będzie w tym roku w Europie? - Myślę, że tak!= Myślę, że będzie w tym roku w Europie!
Słowo-odpowiedź jes zastępuje całe odpowiadające zdanie podrzędne (oprócz wprowadzającego ke).
Nie używa się jesw środku zdania dla wyrażenia prawdziwości czegoś. W tym celu używa się słówka ja. Nie mówi się:Tiu ĉi suko ne estas dolĉa, dum tiu alia jes estas. Mówi się : Tiu ĉi suko ne estas dolĉa, dum tiu alia ja estas. (Ten sok nie jest słodki, podczas gdy ten drugi przecież jest.)
Ne
Słowo odpowiadające ne daje odpowiedź negatywną:
- — Ĉu vi volas kafon? — Ne! (= Mi ne volas kafon.) - -Chcesz kawy? -Nie! (=Nie chcę kawy.)
- — Ĉu vi ion deziras? — Ne! (= Mi nenion deziras.) - - Życzysz sobie czegoś? -Nie! (=Niczego sobie nie życzę.)
- Ĉu li estas blondulo aŭ brunulo? — Ne, pli kaŝtanhara. = Li estas nek blondulo nek brunulo, li estas pli kaŝtanhara. - On jest brunetem czy blondynem? -Nie, ma bardziej kasztanowe włosy.= Nie jest ani blondynem, ani brunetem, ma bardziej kasztanowe włosy.
- Ha, ĉu efektive la malgranda Kay mortis? La rozoj estis sub la tero, kaj ili diras, ke ne! = ...ili diras, ke li ne mortis. - Och, czy rzeczywiście mały Kay umarł? Róże były pod ziemią i one mówią, że nie! =...one mówią, że on nie umarł.
Należy pamiętać o różnicy między ne jako zaprzeczenie w środku zdania, a ne jako odpowiedź:
-
Ne venu ĉi tien! = Mi volas, ke vi ne venu ĉi tien. - Nie przychodź tutaj! =Chcę, byś tu nie przychodził.
Ne zaprzecza orzeczenie.
-
Ne, venu ĉi tien! = Ne! Mi ja volas, ke vi venu ĉi tien. - Nie, przyjdź tutaj! =Nie! Ja chcę, żebyś ty tu przyszedł.
Ne jest odpowiedzią i pełni rolę mniej więcej jak całe zdanie.
Jeśli tuż po odpowiedzi ne następuje zdanie, które zaczyna się czasownikiem, należy zrobić wyraźną przerwę po ne, by uniknąć nieporozumień.
Jes i ne w pytaniach przyczących
Istnieją dwa sposoby aby użyć słowa odpowiadające przy pytaniach negatywnych. Jeden system jest używany częściej w zachodnich językach, drugi we wschodnich. Dlatego można mówić o zachodnim i wschodnim systemie użycia, ale faktycznie w wielu krajach i językach oba systemy są używane równolegle. Również w Esperanto oba systemy są dobre. Zamenhof częściej używał jes(tak) i ne(nie) według zachodniego systemu, ale również niejednokrotnie używał wschodniego sposobu.
System zachodni
W systemie zachodnim jes oznacza odpowiedź pozytywną, a ne reprezentuje odpowiedź negatywną. Negatywna odpowiedź to fraza z zaprzeczeniem (ne lub korelatywami „NENI-”) w głównej części. W systemie zachodnim znaczenie hasła jest niezależne od formy pytania. Jeśli pytanie jest zaprzeczeniem, odpowiemy tą samą odpowiedzią, która byłaby użyta, gdyby pytanie było zaprzeczające. Ważna jest tylko sama forma odpowiedzi której słowo odpowiadające reprezentuje:
-
Ĉu vi volas kafon?
- Czy chcesz kawy?(pytanie pozytywne)
- — Jes! (= Mi volas kafon.) - -Tak! (=Chcę kawę)
- — Ne! (= Mi ne volas kafon.) - - Nie! (=Nie chcę kawy.)
-
Ĉu vi ne volas kafon?
- Czy nie chcesz kawy?(pytanie negatywne)
- — Jes! (= Mi volas kafon.) - -Tak! (=Chcę kawę)
- — Ne! (= Mi ne volas kafon.) - - Nie! (=Nie chcę kawy.)
-
Ĉu vi nenion deziras?
- Nie życzysz sobie czegoś?
- — Jes! (= Mi ja deziras ion.) - - Tak! (= Życzę sobie czegoś.)
- — Ne! (= Mi deziras nenion.) - - Nie! (= Niczego sobie nie życzę.)
Aby odpowiedzieć (zgodnie z systemem zachodnim), twierdząco na przeczące pytanie, można użyć emfatycznej frazy Jesja! = W rzeczy samej, tak faktycznie! (lub podobnie): Ĉu vi ne volas trinki la malvarman kafon? – Takja! (= Jes, mi ja volas trinki ĝin.) Niektórzy używają tamen zamiast jes ja.
System wschodni
W systemie wschodnim jes potwierdza dokładnie to, co zawiera pytanie, a ne zaprzecza całe zdanie pytające. W tym systemie jes i ne wymieniają się rolami w zaprzeczonych pytaniach:
-
Ĉu vi volas kafon?
- Czy chcesz kawy?(pytanie pozytywne)
- — Jes! (= Mi volas kafon.) - -Tak! (=Chcę kawę)
- — Ne! (= Mi ne volas kafon.) - - Nie! (=Nie chcę kawy.)
-
Ĉu vi ne volas kafon?
- Czy nie chcesz kawy?(pytanie negatywne)
- — Jes! (= Mi ne volas kafon.) - -Tak! (=Nie chcę kawy.)
- — Ne! (= Mi ja volas kafon.) - -Nie! (=Przecież chcę kawę.)
-
Ĉu vi nenion deziras?
- Nie życzysz sobie czegoś?
- — Jes, mi nenion deziras. - -Tak, niczego sobie nie życzę.
- — Ne, mi ja deziras ion. - -Nie, ja przecież życzę sobie czegoś.
Dwa systemy logiczne
Oba systemy w logiczny, ale różny sposób odpowiadają na dane pytanie. Optymalną sytuacją byłoby jednak istnienie jednego systemu. Zasadniczo można zalecić system zachodni, ponieważ jest on do tej pory najpowszechniej wykorzystywanym i zdecydowanie najczęściej obecnym w dziełach Zamenhofa. Obecnie wydaje się jednak, że niemożliwe jest osiągnięcie stanu wykorzystania jednego unikalnego systemu. Oba zastosowania zadomowiły się w języku. Dlatego należy zachować ostrożność w przypadku odpowiedzi na negatywne (zaprzeczające) pytania. Najlepiej udzielić jasnej (długiej) odpowiedzi, aby uniknąć ryzyka nieporozumień.