Within a sentence, another sentence may be found, which has the role of a part of the main sentence. This kind of secondary sentence is called a subclause. Subclauses usually don't have role markers. A subclause normally begins with an introduction word, a subordinate conjunction.

• Ke is the most important subordinate conjunction.

• Ĉu introduces an interrogative clause.

• Correlatives with KI introduce interrogative clauses and relative clauses.

Other subordinate conjunctions are se, ĉar, dum, ĝis, kvankam, kvazaŭ, ol and apenaŭ.

Ke

The word ke can be translated as "that" in English, such as in the following examples: "Ŝajnas al Filipo, ke li staras en ŝranko" (It seems to Philip that he is standing in a cupboard.); "Mi pensas, ke ŝi amas lin" (I think that she loves him.) Note that the word "that" may often be omitted in English, but ke may not be omitted in Esperanto. For example, we may say "I think that she loves him" or "I think she loves him", but in Esperanto, one must say "Mi pensas, ke ŝi amas lin." Grammatically, ke is called a subordinate conjunction. It is used in complex sentences to provide a transition between the main ("independent") clause of the sentence and a secondary ("dependent") clause. The word ke can be used for several purposes. In many cases, the part of the sentence following ke can be summarized with the correlative tio. This can happen especially when it is necessary to indicate the sentence function of the ke-clause by use of a preposition; the word tio can be used as a substitute for the secondary clause, as in the examples below.

Ke-clause as subject, object or circumstantial complement

If the preposition is pri, the word ke is normally omitted (along with the supporting tio):

The preposition por is normally placed immediately before the ke-clause without the supporting tio. The full expression por tio ke is rarely used. One can also use anstataŭ right before ke, and sometimes malgraŭ, krom and sen:

Sometimes in a clause ke is used alone without por instead of por (tio) ke:

Only por ke, malgraŭ ke, anstataŭ ke, krom ke and sen ke are generally accepted. Only the fact that they are unconventional is an argument against sentences likes: Ni parolis, pri ke la prezoj ĉiam altiĝas. Oni argumentis, kontraŭ ke ili ekloĝu en la urbo. Li sukcesis eskapi, pro ke vi dormis. Tio okazis, antaŭ ke mi naskiĝis. Unconventionality is however a strong argument. By expressing yourself in an unusual manner you risk not being understood. Preferably use an auxiliary tio: pri tio ke, kontraŭ tio ke etc. Instead of antaŭ (tio) ke and post (tio) ke use antaŭ ol and post kiam. Instead of pro ke use pro tio ke, tial ke or ĉar.

Ke-clause as a supplement

Often a ke-clause acts as a supplement, which clarifies the meaning of a word.

Ke-clause as a predicative

A ke-clause can be a predicative description of a noun.

Omission of ke

Sometimes ke is omitted before a relative clause, but only in indirect speech:

Interrogative relative clauses

If a relative clause is a question it starts with ĉu or with a KI-word. An interrogative relative clause can perform the same sentence function as a ke-clause.

In some languages the same word in relative clauses is used for ĉu and for se. In English we often say "if" when we mean "whether". In Esperanto we have to make the distinction. Ĉu indicates a question. Se shows a condition . There is a big difference in meaning:

Relative clauses

KI-correlatives also introduce clauses without interrogative meaning. Often that type of KI-word in some way represents a matter also found in the main clause. Those kind of KI-words are called relatives, because they show the relationship between the subordinate clause and the main clause.

Relative kiu

It is often difficult to separate the relative clause with kiu from the main clause, because the meaning depends on both clauses taken together:

Many writers do not put commas before and after kiu-clauses, when both clauses are necessary for the meaning of the sentence as a whole. However there are no rules about this. One can always put commas.

A relative clause with kiu normally stands right after the word to which it relates, but sometimes it is found in other positions e.g. at the beginning of the sentence. Then the modified word is always tiu or has tiu before it:

Sometimes one main word has more than one relative kiu-clause as an epithet. Normally for clarity a conjunction is added, i.e. kaj or sed: Hieraŭ mi vidis viron, kiu promenis sur la strato, kaj kiu portis grandan valizon. Both kiu-clauses relate to the word viron. If there are more than two kiu-clauses it suffices to put the conjunction before the last kiu-clause:Jen estas afero, kiu estas tre utila, kiu helpos vin en multaj okazoj, kaj kiun vi tre zorge gardu. All three kiu-clauses are epithets of the word afero.

Sometimes the relative clause with kiu is only tenuously linked to the word of which it is the epithet. That kind of kiu-clause simply shows a continuation of the narration. One could just as well use a separate sentence. This type of kiu-clause with the function of continuation always stands at the end of the main clause.

Relative kio

The relative kio can be used as a subordinate conjunction similar to the relative kiu. The relative kio is used instead the the relative kiu if the relative clause is an epithet of a correaltive ending in O:

Often the described correlative is implied.

The relative kio is used instead of kiu if the relative clause is an epithet of a noun-like adjective with a very general meaning. One could say that the word io is understood after the adjective. But in reality the full expression with io is never used:

Is a noun is in fact inserted, i.e. afero, then we must always use the relative kiu{2]:La sola afero, kiun mi deziras...(The only thing which I desire...) La unua afero, kiu okazis... (The first thing that happened...) Okazis la plej bona afero, kiun oni povus imagi. (The best thing happened that one could imagine.)

If the meaning of a noun-like adjective is less abstract, and a real noun is understood, then use kiu:

The relative kio is also used instead of kiu to describe an entire sentence. Then kio represents the idea of the entire sentence:

Emphatic turns of phrases with the relative kiu or kio

There is a special turn of phrase, constructed by using the present tense of the verb esti plus a relative clause with kiu or kio:

It is often easier to apply emphasis through use of word order: Pri ĉi tiaj aferoj decidas li. Makaroniojn ni manĝas.

Relative kies

The relative kies in most cases shows possession or belonging:

The relative kies can also show the implied object or subject of an action noun.

In some languages there exists a word similar to kies, but which has more meanings. The Esperanto kies (whose) can only mean de kiu, and only refers to possesion or belonging, as an implied object or implied subject. Kies can not mean el kiu, al kiu, pri kiu or anything similar: Venis grupo de junuloj, el kiuj du estis miaj filoj. We can't say:...junuloj, kies du estis miaj filoj. As an independent sentence it would be: Du el la junuloj estis miaj filoj. Because we are separating individuals out of a group, we must say el la junuloj, not de la junuloj. Therefore kies doesn't work. Nia asocio, al kiu ne apartenas tiuj personoj, ne havas ian ajn respondecon pri iliaj agoj. (Our association, to which these people do not belong, has not responsibility whatever for their actions.) We can't say: Nia asocio, kies ne apartenas... As an independent sentence it would be: Tiuj personoj ne apartenas al nia asocio. (These people do not belong to our association.) We never say aparteni de. So we cant use kies.

Relative kiam

The relative kiam can introduce a temporal subordinate clause. Such a subordinate clause can relate to a time expression in the main clause or to an implied tiam:

The kiam-relative clause can have a temporal preposition before it. The preposition shows the role of the entire kiam-clause, not just of the word kiam:

If you insert tiam in this type of sentence, then the preposition stands before tiam: Adam vivis, post tiam, kiam naskiĝis al li Set, 800 jarojn.

With an interrogative kiam the situation is different. A preposition before a relative kiam shows the role of kiam, not of the whole interrogative phrase: Ŝi demandis, ĝis kiam mi restos hejme. = Ŝi demandis, ĝis kiu tempo mi restos hejme.

Relative kie

The relative kie can introduce a clause of location. It can relate to an expression of location in the main clause or to an implied tie:

Instead of the correlative kie one can often use en kiu(j), ĉe kiu(j), sur kio and the like, mainly if the relative clause is an epithet of a noun, which is not a temporal complement of the main clause. But kie is often more elegant:

Relative kia

The correlative kia can introduce a relative clause of characteristic. A relative kia-clause can relate to tia, tiaspeca or tiuspeca in the main clause:

When a relative KI-clause relates to a noun with tia, one can also use the relative kiu: Vi havas plenan rajton uzi la monon en tia maniero, kiu ŝajnas al Vi la plej bona.

The correlative kiu shows a certain individual, while the correlative kia means "type of, kind of".

But in these examples tiun and tian show clearly enough the distinction between 'individual' and 'type of'. We can therefore use kiu in both relative clauses. Preference is usually given to kiu, but kia further stresses that we are talking about a 'type of' something.

Use the relative kia only before a sentence with a verb. Before a clause alone, or a group of clauses without a verb, the comparative kiel should be used: Li vizitis (tiajn) urbojn kiel Parizo. Don't say: ...urbojn kia Parizo.

Relative kiel

The relative kiel can introduce a clause of manner or a clause of degree or comparison. A relative clause with kiel relates to tiel in the main clause, but often tiel is omitted.

A relative kiel-clause sometimes describes an entire sentence. Then kiel represents the idea of the whole sentence, similar to the relative kio: Ŝia beleco, kiel oni diris, estas la deloga beleco de la malbono. = Ŝia beleco estas la deloga beleco de la malbono. + Tiel oni diris.(Her beauty was the seductive beauty of evil. + So it was said.= Oni diris, ke ŝia beleco estas... (It was said that her beauty was...)

Relative kiom

The relative kiom can introduce a clause of quantity or measurement. The kiom-relative clause relates to tiom in the main clause, but often tiom is omitted:

A clause with the correlative kiom often shows some kind of limitation:

Relative kial

Also kial can be used to introduce a relative clause, but only in addition to a noun like kaŭzo or motivo, and then only rarely:

So we don't use sentences like:Ili foriris tial, kial mi foriris. Instead we say: Ili foriris pro la sama kaŭzo, kial mi foriris. Or more often: ...pro la sama kaŭzo, pro kiu mi foriris.

To construct an entire sentence which shows reason one can use pro kio: Mi ne ricevis vian leteron, pro kio mi ne respondis. You can also reverse the construction using ĉar: Ĉar mi ne ricevis vian leteron, mi ne respondis.

A relative kial-clause does not in itself show cause or motive. The cause is shown by the word to which the kial-clause relates, and the particle kial represents this cause in the subclause. To introduce a subclause which itself shows cause or motive, we mainly use ĉar: Ili foriris, ĉar mi foriris. [They went because I went.] (My going was the cause of their going.)

Omission of the TI-correlative

The word starting with KI in a relative clause often relates to a TI-word in the main clause. Often one can leave out the TI-word without changing the meaning because its presence is till implied. Clarity is most important: If the sentence become too unclear then don't omit the TI-word. The relating KI-word and the corresponding TI-word should normally have the same form: They should belong to the same group in the table of correlatives (tiu — kiu, tio — kio, tiel — kiel etc.),and should have the same role indicator, or both be without role indicators.

Normally you can't leave out an isolated tiun or tiujn: Mi finfine provis tiujn, kiujn vi tiom laŭdis. (I finally tried the ones which you praised so much.) Don't say *Mi finfine provis, kiujn vi tiom laŭdis.

If tiu stands as a determiner before a noun it can't be left out without changing the meaning. But often you can change tiu to la without a great change in meaning: Li ankoraŭ ne redonis tiun libron, kiun li pruntis de mi. → Li ankoraŭ ne redonis la libron, kiun li pruntis de mi. If one would say: Li ankoraŭ ne redonis libron, kiun... it would be about one of those books which he borrowed from me. The meaning would have changed.

If tio and kio have a preposition it is preferable not to leave out tio: Marta renkontiĝis kun tio, kun kio renkontiĝas milionoj da homoj. Not: Marta renkontiĝis, kun kio renkontiĝas...

When a relative kiam-clause relates to tiam, then usually tiam is left out. Only for emphasis tiam is kept: Kiam oni estas riĉa, [tiam] oni havas multajn amikojn.

Instead of post tiam kiam, de tiam kiam etc. we usually say only post kiam, de kiam etc. So we leave out tiam but keep the preposition. In those cases the preposition relates not to the word kiam, but to the entire kiam-clause: Post tiam, kiam ŝi estis mallongan tempon en la arbaro, fariĝis nokto. → Post kiam ŝi estis mallongan tempon en la arbaro, fariĝis nokto.

Instead of ĝis (tiam) kiam we simply say ĝis. We also don't say dum (tiam) kiam, but simply dum. Ĝis and dum are themselves subordinate conjunctions, and don't require support from kiam. Instead of antaŭ tiam kiam we normally say antaŭ ol.

If a relative kie-clause relates to an isolated tie, the tie is then often left out but it may be conserved for emphasis: Kie estas pano, [tie] ne mankas panpecetoj.

A relative kia-clause always relates to tia in the main clause. In most cases we keep tia, but if the sentence remains clear without it, we can leave it out: Li havas [tian] kapon, kian vi ne trovos en la tuta mondo.

The relative kiel-clause always relates to tiel in the main clause, but often tiel can be inferred: Ne vivu [tiel] kiel vi volas, vivu [tiel] kiel vi povas.

The relative kiom-clause always relates to tiom in the main clause, but often tiom can be inferred: Da pulvo ni havas [tiom] kiom vi volas.

The relative kies-clause very rarely realtes to ties in the main clause. However, on that rare occasion when it does, you really shouldn't leave out ties: Kies ĝi estas, ties ĝi restu.

A relative clause with kial never relates to tial in the main clause.

Omitting the TI-word is usually not possible in the case when the TI-word and the relative KI-word belong to different grammatical categories.

In some languages it is possible to leave out the relative KI-word. This is not possible in Esperanto. Don't say: La viro, mi vidis, portis valizon. Say: La viro, kiun mi vidis, portis valizon. Don't say Nun estas la horo, ŝi normale alvenas. Say: Nun estas la horo, kiam ŝi normale alvenas.

In some languages it may be possible to omit the relative pronoun, while retaining the preposition which then stands alone somewhere in the clause (even at the end). This is absolutely impossible in Esperanto. The preposition must stand before the clause it introduces. Don't say: Mi vidis tiun knabinon, vi parolis pri. Rather say: Mi vidis tiun knabinon, pri kiu vi parolis.

Se

Se = "under the condition that, providing that, supposing that". Se introduces a subclause which shows a condition, supposition or occasion:

When a se-clause is at the beginning of the sentence, one often uses tiam in the main clause for clarity. Tiamrepresents the idea of the se-clause. One can also use 1}tiuokaze, tiaokaze or something similar: Se ĉiu balaos antaŭ sia pordo, tiam en la tuta urbo estos ordo.

Sometimes tio in the main clause represents the idea of the previous se-clause:Se ŝi havas multe da mono, tio ne nepre signifas, ke ŝi estas feliĉa. (If she has a lot of money, that does not necessarily mean that she is happy.) = If she has a lot of money, the fact that she has a lot of money does not necessarily mean...

Se is also used in a main clause to express a strong desire which likely cannot be realized. The verb has the US-ending in that type of sentence: Ho, se mi estus sola! Se mi ne havus infanon!(Oh, if I were alone! If I didn't have a child!) I really wish I were alone and didn't have a child (but this is not possible). One could say that a real main clause is implied: Ho, se mi estus sola, tiam mi estus feliĉa! (Oh, if I were alone then I would be happy! In sentences of desire starting with se you can use nur to emphasize the wish: Ho, se mi nur estus sola!(Oh, if only I were alone!) Ho, se mi nur povus esti tiu feliĉulo! (Oh, if I could only be that happy person!)

Ĉar

Ĉar = because, introduces a subordinate clause which shows a cause or motive.

If a clause with ĉar is at the beginning of a sentence, then we often use tial in the main clause. Tial represents the idea of the ĉar-clause: Ĉar la aŭtoro de la lingvo Esperanto tuj en la komenco rifuzis unu fojon por ĉiam ĉiujn personajn rajtojn kaj privilegiojn rilate tiun lingvon, tial Esperanto estas "nenies propraĵo". By the end of such a long ĉar-clause it's possible to forget that it started with ĉar. Tial introduces the consequence of the cause and reminds us that we are talking about a cause. Sometimes tial is used right before ĉar for emphasis: Mi petas tion ĉi tial, ĉar mi scias la inklinon de la plimulto da homoj. After tial we do use a regular ke-clause. Tial ke = pro tio ke = ĉar: Tio ĉi estas nur tial, ke la ideo mem de lingvo "tutmonda" estas tiel alta kaj alloga. Do not use the variant pro tio ĉar

Dum

Dum introduces a temporal clause. A dum-clause shows something occurring simultaneously in the main clause. We use dum if both the relative clause and the main clause are more or less durative, and the actions lasts for roughly the same time:

Often a dum-clause shows something, which contrasts with the main clause. Then the durational aspect can weaken and sometimes almost disappear.

At first dum was only a subordinate conjunction. Later dum also became a preposition: Dum la manĝado venas apetito.

If not both actions are durative, or if we don't particularly want to show the duration, we use the relative kiam. Then the two actions may be simultaneous for only a moment: Kiam mi venis al li, li dormis. Kiam oni estas riĉa, oni havas multajn amikojn. Dum and kiam have different nuances. Therefore don't use them both together. Don't say: Tio okazis, dum kiam mi loĝis en Romo. Say ...dum mi loĝis en Romo, when talking about a longer duration. Say ...kiam mi loĝis en Romo, if it was of short duration or if the duration doesn't matter.

Ĝis

Ĝis introduces a clause which shows the temporal endpoint of the main clause. When the action of the ĝis-clause starts, the action of the main clause finishes.

A ĝis-clause should always show something more or less momentary. Don't say: Mi restis, ĝis li dormis. Say: Mi restis, ĝis li ekdormis. Or: Mi restis, ĝis mi vidis, ke li dormas. Or something similar.

In a temporal relative clause adding kiam after ĝis is not only superfluous, but should be avoided. Don't say: Mi daŭrigos demandadi, ĝis kiam vi respondos. Simply say: Mi daŭrigos demandadi, ĝis vi respondos. Ĝis is itself a subordinate conjunction, and does not require the aid of kiam. But if it is an interrogative clause, ĝis kiam is quite normal: Mi demandis, ĝis kiam ili restos tie.

It may seem strange that we only use ĝis kiam with questions. The explanation is that a non-interrogative ĝis kiam actually requires an entirely different construction than the interrogative ĝis kiam. The similarity is only superficial. In front of a non-interrogative subclause ĝis relates to the entire subclause:Mi daŭrigos demandadi, ĝis kiam vi respondos. = Mi daŭrigos demandadi ĝis la tempo de via respondo. In an interrogative subclause, however, ĝis relates only to kiam: {5} = {6} With this type of subclause both ĝis and kiam are absolutely needed to express the intended meaning. In a temporal ĝis-sentence kiam is entirely superfluous. In fact, by adding this superfluous kiam one might create the impression that this is a question, which it certainly is not.

Some people mistakenly (under the influence of their mother tongue) add ne to a ĝis-sentence giving it the wrong meaning. They might say, for example: Mi rifuzos kredi al viaj vortoj, ĝis vi ne donos pruvojn. The intended meaning is that the action "rifuzi kredi al viaj vortoj" [to refuse to believe your words] will stop at that moment after proof has been presented. One would therefore say: Mi rifuzos kredi al viaj vortoj, ĝis vi donos pruvojn. However if we use dum instead of ĝis then we must use ne: Mi rifuzos kredi al viaj vortoj, dum vi ne donos pruvojn. The action "rifuzi kredi al viaj vortoj" will last as long as proof is not given (until the time that proof is given).

Ĝis at the beginning is not only a subordinate conjunction, but also a preposition: Post la vespermanĝo niaj fratoj eliris kun la gastoj el sia domo kaj akompanis ilin ĝis ilia domo.

Kvankam

Kvankam introduces a clause which shows insufficient cause or insufficient deterrent. A kvankam-clause shows something which has not managed to hinder the idea in the main clause:

If a kvankam-clause stands at the beginning, then often for clarity tamen is used in the main clause.

Never use sed (nor kaj) in support of a clause starting with kvankam. Don't say: Kvankam mi ne volis tion, sed mi faris. Say:Kvankam mi ne volis tion, mi tamen faris. or Mi ne volis tion, sed mi tamen faris.

Kvankam is similar to malgraŭ. The difference is that kvankam introduces a relative clause, while malgraŭ is a preposition which stands before a noun: Ili rifuzis helpi, kvankam mi petegis. = Ili rifuzis helpi malgraŭ mia petego.

But also malgraŭ can introduce a relative clause with the help of ke or tio ke: Ili rifuzis helpi malgraŭ (tio), ke mi petegis. The expression malgraŭ (tio) ke is less common, and therefore more emphatic than kvankam. There is also an even more emphatic expression spite ke, which intense opposition:Ili rifuzis spite ke mi petegis. Also eĉ + se can sometimes have a similar meaning. Eĉ + se shows that it would be surprising if the matter could not be prevented: Ili rifuzus, eĉ se mi petegus.

Kvazaŭ

Kvazaŭ = "as if". Kvazaŭ can introduce a relative clause with a fantasized comparison:

In these kvazaŭ-clauses the conditional is normally used. But if the kvazaŭ-clause in any way reflects someone's thought, then more often than not the indicative is used. Then we are dealing with indirect speech, in which one always uses the verb form of the original thought or utterance: Ŝi havis la senton, kvazaŭ tio estas ŝia arbo.

Kvazaŭ often acts as an adverbial participle (not introducing a relative clause). In that case we normally use only the indicative: Ili vidas en mi personon, kiu kvazaŭ ludas la rolon de ia reĝo.

Ol

Ol can introduce a temporal clause, if before it there is the word antaŭ:

Ol usually shows comparison together with pli or alia. Also [2}antaŭ ol is a comparison. Tow time frames are compared. One of these times is earlier therefore before. It would also be logical to use antaŭ kiam just as we use post kiam. Alternatively it would not be inconceivable to say post ol instead of post kiam. But the tradition has long been established to use antaŭ ol and post kiam. Both are logical. It would also be logical to say antaŭ ke (= antaŭ tio ke), and post ke (= post tio ke), but these expressions are not used in practice. We recommend using antaŭ ol and post kiam, because they are the most easily understood due to their frequency of use.

If the main clause and the relative clause have the same subject, then instead of using a relative clause you can use antaŭ ol + an infinitive Oni devas iri longan distancon, antaŭ ol veni al la rivero.

Apenaŭ

Apenaŭ is most often an adverbial particle, but it can also be a subordinate conjunction in a temporal relative clause. In that case apenaŭ means "immediately after" or "almost simultaneous with". These apenaŭ-clauses aleays stand at the head of the main clause:

Alternatively you can use apenaŭ as an adverbial particle in the main clause: Apenaŭ ŝi ektuŝis ŝian brakon, kiam el la buŝo...The phrase kiam el la buŝo... is now a temporal subordinate clause.