27 სინტაქსი / გრამატიკა

ესპერანტოში სიტყვათა წყობის უმთავრესი წესია ის, თუ რამდენად გასაგებია წინადადების არსი. სიტყვებიც იმგვარად ლაგდება, რომ არსი ცხადად და გარკვეულად გადმოიცეს. სხვადასხვა დაბოლოებები, განსაკუთრებით N, დიდ ტავისუფლებასა და მოქნილობის საშუალებას იძლევა, მაგრამ თავისუფლება არაა აბსოლუტური.

მრავალი ზმნიზედური ნაწილაკი წინადადებაში ჩვეულებრივ უნდა იდგეს იმის წინ, რასაც აზრობრივად მიემართებიან. მაგ. ankaŭ, eĉ, tre, nur. ასევე ne იმის წინ უნდა დაისვას, რასაც მიემართება უარყოფა.

წინდებული ყოველთვის იმის წინ უნდა იდგეს, რის ფუნქციასაც აღნიშნავს.

კავშირი დგას იმის წინ, რასაც რაიმესთან აკავშირებს.

Ajn დგას ზუსტად იმ კორელატის წინ, რომელსაც იგი განსაზღვრავს.

წინადადების წევრთა წყობა

წინადადების წევრთა ძირითადი წყობა შემდეგ მოდელს მიჰყვება:

ქვემდებარე — შემასმენელი — დამატება — წინადადების სხვა წევრები

Ili — sidas — sur la sofo.
ქვემდებარე — შემასმენელი — ადგილის გარემოებითი დამატება.
La hundo — ĉasas — katon.
ქვემდებარე — შემასმენელი — დამატება.
Karlo — manĝas — rizon — per manĝbastonetoj.
ქვემდებარე — შემასმენელი — დამატება — საშუალების აღმნიშვნელი გარემოებითი დამატება.
La virino — estas — arkitekto.
ქვემდებარე — შემასმენელი — ქვემდებარული დამატება.
Ĉiuj — opinias — lin — stranga.
ქვემდებარე — შემასმენელი — დამატება — შემასმენლური დამატება

სიტყვათა სხვაგვარი წყობის გამოყენებისას წინადადების მნიშვნელობა არ იცვლება, თუმცა იცვლება აზრობრივი ხაზგასმა. თუმცა შემასმენელთან სიტყვათა წყობის ყოველთვის თავისუფლად შეცვლა შეუძლებელი, რადგან შემასმენელს მეტწილად არ გააჩნია ფუნქციური მსაზღვრელი. აზრობრივი განსხვავებაა leono estas besto-სა (სიმართლე) და besto estas leono-ს (სიცრუე, რადგან ლომის გარდა სხვა ცხოველებიც არსებობენ) შორის. წინადადებებში, როგორიცაა მაგალითად lernanto fariĝis instruisto, სიტყვათა წყობა უმნიშვნელოვანესია, რადგან instruisto fariĝis lernanto სრულიად სხვა შინაარსს გადმოგვცემს. შემასმენლიან რეალურ წინადადებათა უმრავლესობაში კონტექსტი თავიდან გვაცილებს გაუგებრობათა შესაძლებლობას, მაშინაც კი, როცა სიტყვათა არატრადიციულ წყობასთან გვაქვს საქმე. მაგრამ წინადადება, როგორიცაა instruisto lernanto fariĝas რთულად აღსაქმელია და შესაბამისად - არარეკომენდებული.

ანტეპოზიცია (წინ დასმა)

წინადადების ის ნაწილი, რომელიც ფრაზაში ჩვეულებრივ პირველი არ გვხვდება, შეგვიძლია გამოვკვეთოთ სწორედ მისი საწყის პოზიციაში დასმით:

Terure gajaj ŝajnis al ili iliaj propraj ŝercoj. - მათ თავიანთი ხუმრობები საშინლად მხიარულად მოეჩვენათ.

ჩვეულებრივი წყობა იქნებოდა:
La sonorilon mi volas kaj devas trovi! - ზანზალაკი მინდა და უნდა ვიპოვნო!

ჩვეულებრივ: Mi volas kaj devas trovi la sonorilon.

წინადადების ის ნაწილი, რომლის მთავარ სიტყვას KI-სიტყვა წარმოადგენს, ჩვეულებრივ დგას თავისი მთავარი ან დამოკიდებული წინადადების დასაწყისში. ასეთი პოზიცია KI-სიტყვებთან ცალკე გამოკვეთილი არაა. თუმცა KI-სიტყვის წინ შესაძლოა მისი წინადადებრივი როლის მანიშნებელი წინდებული იდგეს.

Kion vi volas? - რა გინდა/გნებავთ?
Mi volas tion, kion vi volas. - ის მინდა, რაც შენ (თქვენ) გინდა(თ).
De kio tio ĉi venas, mia filino? - საიდანაა, ჩემი ქალიშვილიდან?
Mi ankaŭ ne scias, per kio oni povas klarigi tiun fakton. - არც მე ვიცი, როგორ განმარტავენ ამ ფაქტს.
Ŝi ne sciis, en kiu flanko oni devas serĉi butiketon kun manĝeblaĵoj. - მან არ იცოდა რომელ მხარეს ეძებნა მაღაზია საჭმელებით.

KI-სიტყვებთან „მოთანამშრომლე“ სხვა სიტყვებიც შეიძლება მის წინ იდგნენ, მაგრამ ზოგადად KI-სიტყვის წინ არაწინდებულის დასმას ერიდებიან ხოლმე:

Tuj kiam la suno leviĝis, la cignoj kun Elizo forflugis de la insuleto. - მზის ამოსვლისთანავე გედები კუნძულიდან ელიზასთან ერთად გაფრინდნენ.
Sume kiom mi ŝuldas? - ჯამში რამდენი მმართებს?

შესაძლებელია წინადადებაში sume-ს სხვაგან დასმაც.
Kune kun kiu vi venis? - ვისთან ერთად მოხვედი(თ)?

ჩვეულებრივ kune გამოტოვებულია ხოლმე.

კავშირები kaj, aŭ და sed შეიძლება უპრებლემოდ გამოჩნდნენ KI-სიტყვის წინ, რადგან ასეთი ნაწილაკები რეალურად შემდგომ წინადადებას არ ეკუთვნიან, არამედ მას წინასთან აკავშირებენ: Dum la trarigardado mi trovis diversajn esprimojn, kiuj siatempe ŝajnis al mi bonaj, sed kiuj nun al mi ne plaĉas kaj kiujn mi volonte ŝanĝus.

ზოგჯერ შეგვიძლია მთლიანი წინადადების დასაწყისში ჩავსვათ წინადადების ის ნაწილი, რომელიც ნამდვილად დამოკიდებულ წინადადებას ეკუთვნის. ეს საკმაოდ ძლიერ ხაზგასმას აკეთებს სიტყვათა წყობის უჩვეულობის გამო:

Tiun laboron mi diris, ke mi faros. = Mi diris, ke mi faros tiun laboron. - ვთქვი, რომ ამ საქმეს გავაკეთებდი.

წინადადების ნაწილი tiun laboron წარმოადგენს დამატებას სიტყვისა faros, და სრულიად ke-ფრაზას ეკუთვნის. თუმცა აზრის ხაზგასასმელად იგი მთლიანი წინადადების დასაწყისში დგას.
En salono Zamenhof mi pensas, ke okazas nun la solena inaŭguro. = Mi pensas, ke okazas nun en salono Zamenhof la solena inaŭguro. - ზამენჰოფის სალონში მგონი ახლა საზეიმო გახსნა მიმდინარეობს.

ადგილის დამატება ფიქრის ადგილს არ უჩვენებს, რადგან იგი ნამდვილად დამოკიდებული წინადადების ნაწილია.

ხშირად შეიძლება დაბნეულობა წარმოიშვას იმის თაობაზე, თუ წინადადების რომელ ნაწილს ეკუთვნის რეალურად წინ დასმული სიტყვები. შეიძლება ჩანდეს, რომ ისინი მთავარი წინადადების ზმნას ეკუთვნიან მასთან სიახლოვის გამო. თავის დამოკიდებულ წინადადებაში ქვემდებარის ფუნქციის შემსრულებელი წევრის გადაადგილება დაუშვებელია, რადგან ქვემდებარე თავის შემასმენელთან უნდა იყოს. ასე რომ, გამორიცხულია: Tiu laboro mi pensas, ke estas malfacila. სწორი ფორმაა: Mi pensas, ke tiu laboro estas malfacila.

ზოგჯერ, თუკი ამის ნებას შინაარსი გვაძლევს, შეგვიძლია დამოკიდებულ წინადადებაში წინადადების ნაწილს ხაზი გავუსვათ წინ დასმული pri-დამატების საშუალებით. წინადადების ხაზგასასმელ ნაწილს თავისივე ადგილას ვტოვებთ პირის ნაცვალსახელის ან კორელატის სახით და მთლიანი წინადადების დასაწყისში მას pri-დამატების სახით ვსვამთ. ამიტომაც, ხაზგასმული ობიექტი ორჯერ გვხვდება, ერთხელ როგორც pri-დამატება და მეორედ როგორც პირის ნაცვალსახელი დამოკიდებულ წინადადებაში თავისი ნამდვილი წინადადებრივი ფუნქციით:

Pri tiu laboro mi diris, ke mi faros ĝin. = Mi diris, ke mi faros tiun laboron. - ვთქვი, რომ ამ საქმეს გავაკეთებდი.
Pri tiu laboro mi pensas, ke ĝi estas malfacila. - ამ სამუშაოზე ვფიქრობ, რომ რთულია.
Pri talento mi neniam aŭdis, ke vi ian havas. = Mi neniam aŭdis, ke vi havas ian talenton. - არასდროს მსმენია, რომ რაიმე ნიჭი გაქვს.

ზოგჯერ, როდესაც KI-სიტყვის წინადადების დასაწყისში დასმა გვსურს, მაგრამ იგი აზრობრივად დამოკიდებულ წინადადებას ეკუთვნის, შედეგი შესაძლოა ერთობ რთულად გასაგები გახდეს. საბედნიეროდ, პრაქტიკაში ასეთი პრობლემები ძალიან იშვიათია:

Vi konsilas, ke ni respondu ion al ĉi tiu popolo. → Kion vi konsilas, ke ni respondu al ĉi tiu popolo? - შენ გვირჩევ, რომ ამ ხალხს რაიმეთი ვუპასუხოთ. → რას გვირჩევ რითი ვუპასუხოთ ამ ხალხს?

Kion წარმოადგენს დამატებას შემასმენლისა respondu, მიუხედავად იმისა, რომ იგი konsilas-თან ახლოს დგას. თუმცა წინადადება საკმაოდ ბუნებრივად ჟღერს, რადგან kion აგრეთვე შეიძლება უკავშირდებოდეს მთავარი წინადადების ზმნას - konsilas.
Petro diris, ke lia amiko nomiĝas Karlo. → Kiel Petro diris, ke lia amiko nomiĝas? - პეტრემ თქვა, რომ მის მეგობარს კარლო ჰქვია. → რა თქვა პეტრემ, რა ჰქვიაო მის მეგობარს?

არსებობს რისკი, რომ გვეგონება თითქოს kiel უკავშირდება შემასმენელს diris, რაც ძალიან უცნაურ მნიშვნელობას მოგვცემდა. უფრო გასაგები ალტერნატივაა: Kiel laŭ Petro nomiĝas lia amiko?
Vi volas, ke mi vendu ion al vi. → Kion vi volas, ke mi vendu al vi? - გინდა, რომ რამე მოგყიდო. → რა გინდა, რომ მოგყიდო?

უფრო მარტივია (მაგრამ არა სრულიად მსგავსმნიშვნელობიანი): Kion mi vendu al vi?

სასურველია ამ ფრაზათა საერთოდ არგამოყენება, თუკი დამოკიდებული წინადადება თავადაა შეკითხვა, რადგან ასეთი კონსტრუქცია ზედმეტად გართულდება: Ŝi demandis, ĉu mi ŝatas muzikon. → Kion ŝi demandis, ĉu mi ŝatas? უნდა ვთქვათ Kion ŝi demandis?, მიუხედავად იმისა, რომ იგი ნაკლებად ზუსტია, ვიდრე pri-ს გამოყენება იქნებოდა.

იგივე პრობლემა არსებობს კავშირებით (კითხვით) KI-სიტყვებთან მიმართებითაც. ასეთ KI-სიტყვებსაც დამოკიდებული წინადადების დასაწყისში ვსვამთ. თუკი კავშირებითი KI-სიტყვა ნამდვილად დამოკიდებული წინადადების დამოკიდებულ წინადადებას ეკუთვნის, შესაძლოა გაუგებრობა წარმოიშვას:

Vi asertis, ke vi vidis homon. → La homo, kiun vi asertis, ke vi vidis, estas jam delonge mortinta. - თქვენ განაცხადეთ, რომ ადამიანი დაინახეთ. → ადამიანი, რომელზეც თქვენ განაცხადეთ, რომ ნახეთ, უკვე დიდი ხანია მკვდარია.

არგამოსაყენებელი წინადადება, რადგან ჩანს, რომ kiun წარმოადგენს asertis-ის დამატებას, მიუხედავად იმისა, რომ რეალურად იგი vidis-ის ობიექტია. (შეგვიძლია აქ გამოვიყენოთ კონსტრუქცია La homo, kiun vi asertis esti vidinta...)

ხშირად შესაძლებელია პრობლემის გადაჭრა წინ დასმული pri-დამატებით. KI-იან სიტყვას თავის ადგილზე ვტოვებთ ნაცვალსახელის ფორმით და კითხვით გამოთქმად ან დაქვემდებარებულ კავშირად ვიყენებთ pri-დამატებას:

Ŝi demandis, ĉu mi ŝatas muzikon. → Pri kio ŝi demandis, ĉu mi ŝatas ĝin? - მკითხა მომწონს თუ არა მუსიკა. → რაზე მკითხა, მომწონს თუ არა?
Vi asertis, ke vi vidis homon. → La homo, pri kiu vi asertis, ke vi vidis lin, estas jam delonge mortinta. - შენ თქვი, რომ პიროვნება დაინახე. → პიროვნება, რომელზეც თქვი, რომ დაინახე, უკვე დიდი ხანია მკვდარია.

თუ KI-სიტყვას ქვემდებარის ფუნქცია აქვს, დამოკიდებული წინადადებიდან მისი გადაადგილება დაუშვებელია. ზმნის ქვემდებარე თავის ფრაზაში უნდა იყოს: Karlo diris, ke lia frato edziĝis. → Kiu Karlo diris, ke edziĝis? Diris-ს ჩანს ორი ქვემდებარე გააჩნია, ხოლო edziĝis-ს კი იგი საერთოდ არ აქვს. გამოიყენეთ pri: Pri kiu Karlo diris, ke li edziĝis?